İntəhasız meymunlar teoremi
İnsanı balta yox, fırça yaradıb

Özümüzü qəribə məxluqlara aid etməyi nədənsə sevirəm. Rahat, təmirli evimizdə oturmuruq, mənasız sakit həyatımızla problemsiz yaşamırıq, elə hey axtarırıq, oxuyuruq, tədqiq edirik, araşdırırıq. Fəxr etdiyimiz insanlığımızla heyvanat aləmində paralellər görəndə də məyus olmuruq.
Bir vaxt Engels meymunun insana çevrilməsində əməyin rolundan yazanda hamı bu fikri həvəslə qəbul etdi. Bu nəzəriyyəni başının üstündə bayraq kimi yelləndirən sovetlər birliyi «İşlə ki, adam olasan» dedi. Bundan əvvəl deyilmiş «İşləməyən dişləməz» kimi atalar sözü elə bil ki, mövzudan uzaqlaşdırırmış kimi səsləndi. Dişləmək azdı, insan olmaq lazım idi. İnsanın meymundan əmələ gəlməsi fərziyyəsini hələ qəbirdə də sübut etməyə məcbur olan Darvinin də məsələsi açıq qalıb. Çünki şüur qiymətli bir dürr olaraq göydən düşə bilməzdi.
Gəlin alimlərin tapıntılarını bir az araşdıraq. Arxeoloqlar Cənubi Afrikada yaşı 100 min il olan rəssam ləvazimatı tapıblar. Tapılmış qədim studiyada rəssama lazım olacaq bütün avadanlıqlar vardı: palitra, rənglər, fırçalar… Qədim rəssam qırmızı və sarımtıl heyvan piyini oxra və iliklə qarışdırıb parlaq rənglər ala bilirdi. Sonra onu ovudulmuş kömürlə tündləşdirir və bütün bunlara parıltı verməkçün sümük qırıntısı və üyüdülmüş çınqılla qarışdırır və sonunda vam odda bişirirdi. İndiyədək alilər düşünürdü ki, müasir insan təkamül prosesinə 200 min əvvəl başlayıb. Əgər 100 min il əvvəl rəssamlıq təcrübəsi olan insanlar vardısa deməli insanın təkamülündə balta yox, fırça əsas rolu oynayıb.
Yaxın və uzaq qohumlarımıza həqarətlə baxmayaq. Çünki onlar bizə hər dəfə kimliyimizi xatırladır. Meymunlara hər baxanda paltar geymək, özünü adam kimi aparmaq, danışmaq və ən vacibi yazmaq bacarığımıza şükür etməyim gəlir. Belə bir qədim nəzəriyyə var ki, qeyri-müəyyən sayda meymun şüursuz şəkildə çap maşınındakı düymələrə döyəcləsə tamamilə təsadüfən Şekspirin hansısa əsərini çap edə biləcək. Rus alimləri təkid edir ki, təsadüfən çap olunacaq roman mütləq Tolstoyun «Hərb və sülh» olmalıdır. Bu kitabı nə vaxtsa əlində tutanlar onun həcmini xatırlaya bilər. Hipotezin adını «İntəhasız meymunlar teoremi» qoyublar. Bu yaxınlaracan bu, alimlərin sevimli lətifələrindən idi. Amma hər lətifədə mütləq müəyyən qədər həqiqət dərəcəsi var. Hesablayıcı maşın Amazon EC2, Hadook sistemi, Ubuntu ev kompüteri və proqramlaşdırıcı Gessi Anderson (bütün bunları işıqlanıdrmış «Terra & Comp» dərgisinin köməyi ilə) sübut etdi ki, meymunlar təsadüfən Şekspirin əsərlərindən birini klaviaturada döyəcləyərək yaza bilər. Vertual meymun rolunu xüsusi proqram oynayırdı və hər dəfə ingilis əlifbasında təsadüfi hərf sırası verirdi. Əgər hərflər əsərlə üst-üstə düşürdüsə, kompüterin yaddaşında qalırdı, düşmürdüsə silinirdi. Avqustun 21-də başlamış layihədə «vertual meymun» Şekspirin artıq bir əsərini bitirib və yerdə qalan 38 əsərin artıq 99 faizi kompüterə köçürülüb. Bu tip təcrübəni əsil meymunlarla da qoymuşdular. Nəticəsi o olmuşdu ki, əsər yavaş-yavaş, yəni meymun sürətilə yazılsa da meymuna həvalə edilmiş klaviatura bir aydan artıq davam gətirməmişdi. Bu yerində yadıma məktəblərə verilmiş və həmişə sınıq-salxaq olan kompüter klaviaturaları düşür. Əziz kompüter sevərlər, klaviaturanı döyəcləməkdə olun, nə vaxtsa, (bu nə vaxt nə vaxtsa gələcək) sizin də qələminizdən Şekspir səviyyəsində əsər çıxacaq.
Bu müqayisədən sonra dişi lemurların davranışından yazmaq istəmirsən. Amma obyektiv olmaq məcburiyyətindəyik. Bioloqlar yer üzündə ən əxlaqsız canlıların müəyyən edib sonra onların davranışını qadınlarla müqayisə ediblər. Yenə də oxşarlıqlar gözə girir. Meymunlarda banana görə cinsi münasibətə razılıq vermək zəifliyi vardı. Amma lemurlar bunu yalnız ləzzət xətrinə edir, lap adamlar kimi. İnsanın ovcuna yerləşə biləcək kiçiklikdə olan bu heyvanlar sekslə həvəslə məşğul olur və bu məsələdə heç bir maddi maraq güdmürlər. Bizdə belə davranışa görə qadını qısa, amma çox mənalı bir sözlə adlandırırlar. Lemurların həyat tərzinə baxandan sonra adamda belə bir inam yaranır ki, yenə də nə vaxtsa insanlar da lemurlar kimi bir-birini anlayacaq kiçik qruplara bölünə biləcəklər. Burada yalan və riyakarlığa yer olmayacaq.
Təkamül ucu-bucağı görünməyən sonsuz bir prosesdir. Bəlkə ona görə biz dünyanın sonu barədə fikirləri oxumağı sevmirik. Amerikalı xətib Qarold Kempinq bu cüməyə yenə də dünyanın sonunu təyin edib. Mayın 21-də dünyanın sonu baş verməyəndə o qətiyyən pərt olmamışdı. Onun dediyinə görə mayda mənəvi sonluq, cümə günü, oktabrın 21-də fiziki sonluq olacaq. Qiyamət gününü o, 1994-cü, sonra 1998-ci, 2011-ci ilə təyin etsə də Yaradan qarşısında qaçılmaz görüş hər dəfə xətibin riyazi səhvləri ucbatından təxirə salınır. 2011-ci ilin Şnobel (yəni ən gülünc) mükafatnı almış xətib tək deyil. Görək bu cümə nə olur?