Dilli
Avqustun birinə, Azərbacan əlifbası və Azərbacan dili gününə ithaf edilir

Düşünüb danışmaqda zirək deyilsənsə, susmaqda zirək ol

Dilimizin gözəl, axıcı olması barədə əminlik məndə İrlandiyadakı Eyyafyatlayokudl adlı vulkanın püskürməsindən sonra yarandı. Bütün dünya dilini sındıra-sındıra bu sözü deyir, lətifələr qoşur və bəlkə də ürəyində mənim kimi öz dilinə şükür edirdi. Sonra «Media forum» saytının əməkdaşlarının irland dilində axtarıb tapdığı sözləri oxuyub hətta dilimə gətirməyə də cəhd elədim. Hvannadalshnukur, Siqdyufyordyur, Borqarayorour, Kirkyubayarklaustur – bunlar şəhər və yer adlarıdır. Şotlandiyada yer adı var ki, 32 hərfdən ibarəidir: Milla Lia Sori Mik Dxaqxayll. Hər dəfə bir klandan o birisinə keçərkən yerin adında yenilik əmələ gəlirdi. (Hər gəlib gedəndən sonra yer adında yeniliklər əmələ gəlsəydi bizim şəhər adları kitablara da sığmazdı).Yeni Zellandiyada isti su bulağının adı ondan 4 hərf də artıqdı: Te Uakata Kanqa O Te Qnarexu O Te Axi A Tamatea. Tərcümədə bu o deməkdir ki, allah öz yanar oxunu bulağa salandan sonra burdan isti su çıxmağa başlayıb. Massaçusets ştatındakı gölün adı hinduları qovandan sonra ağbənizlilərə miras qalıb. 45 hərfdən ibarət adı heç yerli sakinlər düz əməlli deyə bilmir. Tərcümədə bu «Sən öz tərəfində balıq tut, mən də öz tərəfimdə, ortada isə heç kim» deməkdir. Los Anjeles şəhərinin adı isə əslində El Puebo De Nuestra Senyora La Reyna De Los Anjeles De La Portsinkula kimi səslənməlidir. Yeni Zellandiyadakı 85 ihərfli təpənin adı tərcümədə belə səslənir: «Tamatea adlı, iri dizləri olan adamın yıxılıb sonra dağları udduğu bir yer ki, burda o, sevgilisinə fleytada çalırmış». Hamının Banqkok kimi tanıdığı şəhərin isə adını dilə gətirmək mümkün deyil, çünki 167 hərfdən ibarətdir. Onun dəqiq tərcüməsini artıq hamı unudub, amma bilirlər ki, söhbət mələklərin yaşadığı yerdən gedir. Bu yerində türk dilinin lakonikliyi və aydınlığına heyran olmaya bilmərəm. Koşənin formatı imkan versəydi bir abzas tərif də yazardım.
Dilimizin qədimliyi barədə əminlik isə məndə daha tez yaranıb. Ali məktəbdə oxuduğum illərdə instituta lektor gəlmişdi və şumer mədəniyyəti barədə məruzə edirdi. Dünya sivilizasiyasına təkan vermiş Şumer mədəniyyəti barədə məruzənin sonunda şumer dilində şeri kiçicik izahlarla tamamilə anlayandan sonra dilimizin qədimliyi baradə yazılan məqalələrə, debatlara ehtiyacım qalmadı. Çünki dili sərbəst anlayırdım və işarələrin dilini anlayacağıma əmin oldum. Qalırdı bircə bütün dünyanı inandırmaq. Mən erməni deyiləm ki, hər tinbaşı qədimliyimi sübut eləməyə çalışam.
Hər kəsin savadlı və öz dilinin bilicisi olması vacib faktordur. Öz dilini bilməyənlərin natamamlıq kompleksi ömrü boyu rahat buraxmır. Üzvlərinin savadlı və oxumuş olması önəmli sayılan ailələrdə uşaqlar çox vaxt qaydaları əzbərlədiyi, felin formalarını huşu gedənəcək təkrarlamaları, inşaları və imlaları dəhşət hissiylə xatırlayırlar. Bu yolu hamı keçir və sonra kitab oxumaqdan ləzzət alan anlarda bütün əzablarını unudursan. Dil bilmək və savadlı olmaq əlbəttə ki, vacibdir, amma baxır nəyin hesabına. Bu yaxınlarda Amerikada müharibə veteranını qızına zorla qrammatika öyrətdiyinə görə mühakimə ediblər. Yazıq qızın hələ ki, 4 yaşı vardı. 27 yaşlı sadist ata təkcə qızını deyil, qonşuları da incidirmiş. Şikayət əsnasında evə girən polislər otaqdak uşağın bədənindəki göyləri və əzikləri görüb maraqlanırlar. Ata isə heç nəyi inkar etmədən deyir ki, qızına savad verirmiş. Uşağın sudan qorxduğunu bildiyinə görə səhv edəndə onun başını su dolu qaba soxub saxlayırmış. Qızına tətbiq etdiyi işgəncə metodlarını ata Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin Quantanamo bazasında tətbiq etdiyi texnikadan öyrənibmiş. Ata İrakda və Əfqanıstanda da döyüşdüyündən işgəncə verməyin əsil ustası idi. Ola bilər ki, artıq qəbul imtahanlarını vermiş uşaqlar da hazırlıq illərini bir işgəncə kimi xatırlayırlar. Testlər, sınaqlar, məşğələlər, həyəcanlar, dəqiq qrafiklə yaşama və sonunda gərgin imtahan və nəticələri intizarla gözləmələr…
Susmaq qızıldır deyən babalarımız bəlkə də dilin eybəcərləşəcəyindən ehtiyat edirmişlər. Dil isə su çəkən kağız kimi bütün yad sözlər özünə çəkib sığınacaq verir, özününkü kimi inkişaf etdirir. Amma yenə də susub qızıl yığmaqdansa qızıl kimi dəyərli sözlər danışaq.