Özgə həyat

Stiven Doldrinin «Qiraətçi» romanının qəhrəmanı 15 yaşlı yeniyetmədi. Film də belə başladı. Qəhrəman tramvayda harasa gedir. Onun halı pisləşir və bayırda şıdırğı yağış yağmasına baxmayaraq düşür. Deyəsən ürəyi bulanırmış. Əvvəlcə bir az yağışın altında dayanıb yaş olur. Ətrafındakılar hamı harasa tələsir, ya da qaçıb yağışdan gizlənir. Yağış da nə yağış, tut ucundan çıx göyə.
Qəhrəmanın halına acıyıb, acımayacağımızı hələ ki, bilmirik. Çünki içində nə baş verdiyini hələ ki, anlamırıq. O, gah oturur, gah durur. Sonra alaqapıların birinin qarşısında ögüyür. Elə bu yerində bizim cavanlardan fərqi hiss olunur. Çünki qəhrəman içalatını bayıra tökməzdən əvvəl əliylə ağzını qapayır. Sonra dəsmalını çıxarıb təmizlik yaratmağı çalışır. Əlbəttə ki, yerə tökülənləri yığmaq artıq mümkün deyil. Qəhrəman qaytarandan sonra bir balaca rahatlaşır və alaqapıdan içəri keçib oturmağa yer tapır. Bu vaxt əlində çətirli bir qadın öz evinə qayıdıraq onun qarşısındna keçir. Alaqapının qarşısındakı «sürpriz»i birdən görür və tapdalamamaq üçün yolunu dəyişir. Mən klassik tamaşaçı kimi bu yerindən qadının deyinəcəyini, əlindəki çətiri oğlanın başına qaxacağını gözləyirdim. Çünki gözümü açıb sovet filmlərini görmüşəm. Orda isə belə epizodların qadınları deyingən və kobud olur. Bir də ki, evinin kandarında qusmaq görən adam neynəməlidi? Hər kim olsaydı deyinər, üstəlik söyər, səbəbkarı orda görsəydi başına bir qapaz da vurardı. Amma əcnəbi filmin qadını dodaqltı nəsə demək istəyən kimi rəngi qaçmış oğlanı skamyada oturan görüb səsini həmən kəsdi və keçib getdi.
Filmin hadisələri müharibədən sonrakı 50-ci illəri əhatə edir və Berlinin kasıb küçələrində baş verir. Ona görə də bu yerində məğlub olmuş xalqı, onun faşizmin dünyada törətdiyi cinayətlərə görə utanması faktını da xatırlamaq lazımdı. Yoxsa bunun alman xalqına heç bir dəxli olmazdı. Səliqə və dəqiqlik məsələsini isə heç xatırlamaq da lazım deyil, bunu hamı bilir. Bayaq təsvir etdiyim səhnədə azərbaycanlı qadın, lap götürək mən özüm nə edərdim? Ola bilər ki, rus «babulyaları» kimi səsimi başıma atmazdım. Amma nəsə bir şey deyərdim və dediyimi yəqin ki, halı pisləşmiş oğlana yox, bütün millətə ünvanlayardım. Məsələn, «Bunlar düzələn deyil», ya da «Necə də pinti millətik» kimi ifadələrdən birini seçərdim. Filmin ilk 10 dəqiqələrində mən almanlardan nə qədər fərqləndiyimizi anladım. Çünki filmdəki qadın xoşbəxtlikdən tapdamadığı qusmağı adlayıb keçməklə kifayətlənmədi. O, bir daha 3 dəqiqədən sonra əlində bir vedrə su ilə kadrda peyda oldu. Həmin bu 3 dəqiqə ərzində oğlan oturduğu yeri də batırmışdı. Qadın leysandan yaş olmuş ayaqlarıyla suyu şappıldada-şappıldada tələsik gedib qapının ağzına vedrənin yarısını boşaltdı. O, «Onsuz da yağış yağır» deyib hər şeyin öz-özünə yuyulacağını da gözləmədi. Sonra geri qayıdıb tanımadığı oğlanın üz-gözünü sildi. Titrədiyini görüb bağrına basdı, ovutdu. Sonra vedrədə qalmış suyun qalan hissəsini boşaldıb oğlanın ayağının altını da yudu. Filmin əsas qəhrəmanı olacaq bu qadın tələsik gəldiyi kimi tələsik gedib vedrəni evə atıb oğlanın əlindən tutdu və evinəcən apardı. Nə minnətdarlıq gözlədi, nə də oğlanın validenlərinin kimliyini öyrənmək istədi. Filmdən anlamaq olardı ki, bu adi, sıravi alman qadınının hərəkəti idi. Sonra qadın həmin 15 yaşlı uşağı yoldan çıxıracaqdı, amma bu, artıq vacib məsələ deyil.
Filmə baxandan sonra əsərin qəhrəmanının o qədər də xeyirxah olmadığı məlum olur. Vaxtilə konslaqerlərdə nəzarətçi işləmiş bu qadını 300 nəfər məhbusu diri-diri yanan vaxt xilas etməməkdə ittiham edirlər. Qadın bu əməlindən o qədər də utanmırdı və məhkəmədə «Mən Siemensdən işdən çıxmamalıydım?» kimi suallar verirdi. Amma o, savadsız olub yazıb-oxumaq bilməməyindən utanırdı. Bu çatışmamazlığını etiraf tməmək üçün hətta 6 qadının günahını da boynuna götürür ki, kimsə onun savadsız olduğunu bilməsin. Nəzərə alın ki, bu keçən əsrin əvvəllərində baş verirdi. O vaxtlar qadının savadsız olmasını ona bağışlayırdılar. Bunu bəzi regionlarda norma saymaq da olardı. Təxminən həmin zamanlarda biz çadraları təzəcə atmışdıq və «sevillər» «balaşlara» görk eləyib yazıb-oxumaq öyrənirdi.
Film göstərdi ki, bizim mərhəmət və utanc məsələlərinə baxışımız çox fərqlidi. Nə cür mərhəmətli olursa-olsun azərbaycanlı qadın tanımadığı oğlanın arxasınca yığışdırmaz. Azərbaycanlı qadın qapısının qarşısındakı zibl qalağından utanmaz. Küçəsinin çirkli olmasından narahat olmaz. Şəhərində zibilin ayaq açmasından tükü də tərpənməz. Ümumşəhər təmizlik günü elan olunsa evinin divarlarını az qala yalayıb təmizləyən qadınlar ordusundan biri də evinin süpürgəsini küçəyə vurmağa qıymaz. Elə bil ki, küçə onunku deyilmiş, ya da küçədə siqaret çəkən oğlanlar bizim balamız deyilmiş kimi.
Almanlar faşizmə görə hələ də utanır və bu günədək yəhudilərə xərac verirlər. Onlar müharibənin çirkabını tez yığışdırdılar, indi isə daxili təmizlik işlərini aparırlar. Biz isə hələ ki, qapımızın ağzını yığışdırmaq səviyyəsində ilişib qalmışıq.