Zamanın nəbzi

Yadınızda olar, qədim dövrlərdə Dədə Qorqud insanın adını gördüyü işlərə uyğun qoyardı. İnsan cəmiyyətin rifahı üçün heç barmağını tərpətməyibsə adsız qalardı. İndi adsız qalmağı heç kimə icazə vermirlər. Doğulan kimi adlandırırlar. Özü də, atası da, hətta babaları da məlum olur.
Məsələn, mənim qaynanamın rəsmi adı Oktyabrinadı. Hamı onu Rəfiqə çağırsa da pasportunda Oktyabrina yazılıb. Bəli, bəli, adı dillər əzbəri olmuş proletariatı başımıza çıxarmış, çörəyi birinin əlindən alıb o birisinə yedirmiş, acları doyurmuş, olanları söküb xarabalıqlar üzərində dövlət qurmuş oktyabr inqilabının şərəfinə. Deməzdim ki, qaynanamın valideynləri inqilabi şüurlu, ya da proletariatın avanqard dəstələrindən idi. Amma zamanın nəbzini tuta biliblər. O vaxtlar, yəni qaynanam gözünü dünyaya açıb ağız dolusu çığıran vaxtı onun atasını tutub aparıblarmış. Yenicə qızını qucağına almış zahı qadına məsləhət bilirlər ki, qızının adını Oktyabrina qoy və get lazımi idarələrdə bunu de. Qadın da təmbəllik eləmir, məsləhətə qulaq asıb qızını Oktyabr inqilabına ithaf eləyir. Ərini tutmuş idarəyə gedib inqilabi şüurluluğunu bir daha nümayiş etdirir ki, «Bir baxın, hətta qızımızın adını da Oktyabrina qoymuşuq. Biz elə sizlərdənik». Kişini də tezliklə buraxırlar. Odur ki, qaynanam indiyədək ağızdolusu ayağının yüngüllüyündən hələ də danışır. Amma biz ki, bilirik, tutulanın geri gəlməsi üçün bir ad kifayət deyil.
Əlqərəz, cəmiyyətdə bir balaca silkələnmə, ya da vibrasiya oldusa bunlar ad seçiminə təsir göstərir. Bayaq adını çəkdiyim dövrdə Traktor, İnqilab, Vilen (yəni Vladimir İliç Lenin) kimi qəribə adlar da yaranmışdı. Bu siyahıya Pofistal (Pobeditelğ faşizma İosif Stalin- fişizmin qalibi İosif Stalin), Kukutsapol (Kukuruza üariüa poley- Tarlaların çarı qarğıdalı), Dekreta, Barrikada, Disizara (Ditə, smelo idi za revolöüiey- Ay uşaq, inqilabın ardınca cəsarətlə irəlilə), Myuda (Mejdunarodnıy önoşeskiy denğ – Beynəlxalq gənclər günü), Uryuvkos (Ura, Öra v kosmose – Ura, Yura kosmosdadı), Pyatvçet (Pətiletku v çetıre qoda – Beşilliyi dörd ilə) kimi adları da əlavə edib dövr haqqında tam təsəvvür alarıq.
Bu proses təkcə bizdə deyil, bütün dünyada belədi. Amerikanın təqaüd fondunun (Social Security Administration) 1998-ci ildə keçirdiyi sorğudan məlum olur ki, 162 uşaq Xarizma, 19 Eros, 43 Kral (King), 29 Lenin, 30 uşaq isə Məsih (Messiah – yəni İsa məsih) kimi adlandırılıb. 2008-ci ildə isə artıq 700 Məsih adlı uşaq doğulub. Bu cəmiyyətin maraqlarını ifadə etmirmi? Sirr deyil ki, hər hansı cəmiyyətdə həyat şəxsi azadlıq və cəmiyyət qarşısında borc arasında tarazlıq üzərində qurulub. İstər dövlət, cəmiyyət, istər ailə müəyyən davranız qaydalarını diqtə edir. Cəmiyyət nə qədər azad və riskli olarsa bu qaydalar bir o qədər də az olur. Avropa, ABŞ kimi ölkələrdə valideynlər uşaqlarına maraqlı və standartlardan uzaq adlar verməklə fərdiliyini vurğulamağa daha çox meyl edirlər. Aziat düşüncə tərzli cəmiyyətlərdə isə ənənəvi adlar seçirlər. Deməli adlarımızdakı müxtəlifliyi tədqiq etməklə orda olan azadlığın qədərini də açıq-aydın bilmək olar. Bu yerində mən nədənsə «Çalı quşu» fiilmindəki bir səhnəni xatırladım. Müəllim uşaqların adlarıyla maraqlananda məlum oldu ki, sinifdəkilərin əksəriyəti Aişədir.
Hə, azadlıqdan danışırdım axı, yayınmayaq. Son 100 ildə sivil ölkələrdə ənənəvi adlardan uzaqlaşırlar. Məsələn, hazırda Amerikada başqa adları üstələyə biləcək bir ad yoxdur. Ən çox yayılmış ad 1,5 faiz həddini ötə bilmir. Yəni ki, individualizm Amerikada ən yüksək hiddə çatıb. Rusiya kimi ölkədə geriyə, ənənəvi adlara qayıdış tendensiyası müşahidə edilir. Bəzən insanlar fərdiliyin ardınca qaçıb lap ağını da çıxarı bilirlər. 2002-ci ildə Moskva zaksı BOÇrVF2060602 - (Bioloqiçeskiy Obcekt Çeloveka roda Voroninıx-Frolovıx, rodivşiysə 26 iönə 02 qoda), yəni Voronin Frolov ailəsində 26 iyunda doğulmuş Bioloji İnsan Obyekti cümləsinin abviaturasını ad kimi qeydə almaqdan imtina edib.
Adamın Allahı var, biz də ikimərtəbə adları sevənik: Əliağa, Hüseynbala, Seyidəli, Balaxanım, Xanımana və s., amma bu cür yox da. Astrologiyaya və mücərrədliyə mellərimiz çoxdu: Aygün, Günay, Ulduz, Ülkər, Zöhrə, Röya. Amma güllü çiçəkli, ətirli adlardan qaçıb tarixi adlara meyl edənlər indi çoxalıb. Son bir neçə ayda məndən sırf türk adları istəyən bir neçə adamın sorğusunu cavabsız qoymalı oldum. Bu da baş qaşımaq və yeni adlar axtarmaq üçün bəhanə oldu. Siz bilən bu nəsə deməkdir, eləmi? Bunun adını istəsəz azadlıq qoyun, istəməsəz də türkçülük. Adıynan böyüsün…