Gülnarə Rəfiq

Xəyyam Mirzəzadə: “Saunada yıxıldım sağ əl üçün konsert yazdım”

-Nədən başlayaq?
-Nədən istəyirsən? Ayaqqabımın ölçüsü 42-dir.
-Heç ağlıma da gəlməzdi ki, bulvar mətbuatından xoşunuz gəlir?
-Yox belə şeyi demək də, yazmaq da eyibdir. Mən bunu ona görə edirəm ki, ağır şeyləri yadda saxlamayım. İnsanlar o qədər iş başındadır ki, bir yerə yığışanda gərək heç nədən söhbət etsinlər. Boş-boş şeylər, lağ-lağ söhbətlər danışsınlar ki, beyin bir az dincəlsin. Həyat çox qəlizdir. Əfsus ki, ağıllı insanlar iş başında deyil.
-Bizim son görüşümüzdə: “mən elitar musiqi yazıram” dediniz.
-Bu musiqini başa düşmək üçün savad və hazırlıq gərəkdir. Savadı qaldırmaq üçün gözəl televiziya, radio verilişləri olmalıdır, gözəl filmlərə baxılmalı, yaxşı kitablar oxunmalıdır. Küçələrdəki musiqi ilə yox, başqası ilə dolanmaq lazımdır. İnsanlar gərək konsertlərə, sərgilərə getsin. Ağla-qaranı bir-birindən ayıra bilsin.
-Onlar kimdir?
-Qara camaat. Fikir vermisiniz, təmiz Azərbaycan xərəkləri, libasları yaddan çıxıb.
-İmkansızlıqdı axı. Kimin nəyi var onu da bişirir.
-Yox, elə deyil... İmkan var, sadəcə, bacarmırlar. Bahalı paltarlar, hər gün bir çəkmə geyə bilirlər axı...
-Şəxsən mən özümdən götürürəm. Evə gec gələndə tələsik sosiska bişirib yeyirəm. Milli xörəyin nazı ilə oynamasan dadlı alınmaz.
-Eləməlisən, borcundur. Mən sosiska yemirəm. Əgər qabağıma sosiska qoysalar, pəncərədən vızıldadaram. Mən heç kotlet də yemirəm. Yaxşı ki, ruslar bizə kotlet bişirmək öyrədiblər. Cavan nəsil - sənin yaşıdların yemək bişirməyi bacarmır. Mən onlardan yaxşı bişirirəm.
-Təcrübəni mətbəxdə toplamısınız?
-Dadlı yeməyi sevənlər həmişə yaxşı bişirir. Bunlar hamısı boş şeydir. İnsanlar insanlığını itiriblər.
-Nə üçün?
-Səbəbi... Bəziləri həyatı geyim-kecimdə, gəzməkdə görür. Küçədə maşın qoymaq mümkün deyil. Gəlirsən, biri deyir, yudum. Bizim şəhər kimi şəhər yoxdur. Şəhər dönüb olub böyük bazar.
-Bazarda yaxşı, həm də pis şey satılır.
-Şəhərin lap atası yanıb.
-Həmin şey elə musiqi bazarında da baş verir.
-Musiqi bu gün kimi lazımdır? Gəl işlə məşğul olaq, sualını ver.
-Mənim birinci sualım belədir: “Nə vaxt musiqi yazan bəstəkara çevrilir?”
-Musiqi yazmaq sandıq ədəbiyyatı, qrafomanlıq deyil. Musiqi yazmaq bəstəkarın bir hadisəyə yaxşı nəzərlə baxmasıdır.
-Mütləq yaxşı nəzərlə?
-Mütləq. Musiqi yazmaq insan nitqi kimi bir şeydir. Bəstəkar gördüyünü öz süzgəcindən keçirib insanlara qaytarır. Mənim tarixi romanları oxumaqdan xoşum gəlmir. Demək olar ki oxumuram. Çünki yazıcı tarixi hadisəni götürür, ona olan münasibətini öz fantaziyası ilə yazır. Mən kiminsə nöqteyi-nəzərini oxumağı xoşlamıram. Əgər o, bir obraz yaratsa, hadisə situasiya düzəltsə, biz də bu tamaşaya baxırıq. Musiqi də belədir. Məsəlçün, xalq müsiqisini eyni ilə görməyin mənası yoxdur. Əksinə, həmin dövr musiqi intinasiyası, həmin ritimləri özümdə keçirirəm, bir neçə musiqini qarışdırıram, yeni bir şey alıram. Bəstəkarlıq, bax budur. Bir növ fotoqrafla rəssamlıq arasında fərq kimi. Yeni obrazlar, yeni gözəllik, yeni faciə yaratmaq bəstəkarın işidir. Elə ləzzəti də ondadır. Bəstəkar gərək hər gün musiqi yazsın. Mən əsəri bitirəndən sonra bir müddət heç nə edə bilmirəm. Ona görə mənim əsərlərim bir-birinə bənzəmir. Özü də dünyasında tapdığımı təkrarlamaram. Sonra yazmaq üçün çox hazırlaşıram, texnologiya, melodiya, ritmika cəhətdən həmişə nəyisə axtarmışam. Əsas fabula lazımdır. Onu tapdımsa, qalanı texnikanın işidir. Bəstəkarın gərək texnikası qüvvətli olsun. Mən bu cür bəstəkarlardanam. Gərək, sənətkarın savadı yüksək olsun, incəsənətin bütün növlərindən başı çıxsın. Bakıda bir sərgi yoxdur ki, mən orda olmalıyam. Dostlarım mənsiz sərgini açmırlar.
-Şübhəsiz, müasir bəstəkarsınız. Musiqidə müasirlik nədir? Avanqard, qeyri-avanqard musiqi müasirliyin ifadəcisidirmi?
-Sən özün istədiyin musiqini yazırsan. Amma onu necə və hansı üslubda yazırsan, o sənin şəxsi işindir?
-Müasir deyəndə yeni üsul nəzərdə tutulur.
-Xeyr. Müasirlik təkcə yeni üsullar deyil, həm də yeni baxış, nöqteyi-nəzərdir.
-Yeni baxış yeni vasitə tələb edir.
-Vasitə texnologiya deyil. Bir maşın kərpicdən toyuq hini də tikə bilərsən, sanatoriya da. Məsələ burasındadır ki, sən nə tikirsən. Texnologiya səni musiqişunas kimi, məni bəstəkar kimi maraqlandıra bilər. Kimin nəyinə lazımdır mən do majorda, yoxsa dodekafoniyada yazıram. Pis musiqi yazan bəstəkar varsa, ona görə pis yazır ki, istedadsızdır. Bizdə indi muğama qəribə münasibət var. Bir əsərdə uzun notlar, səsaltı polifoniya, gəzişmələr və.s varsa, deyirlər, muğamdır. Bu gün muğam istedadsız əsərlərdə qədim hekayələrin biədəb yerlərini örtən əncir yarpağı funksiyasını yerinə yetirir. Bu saat çoxu deyir ki, Üzeyir bəyin tələbəsiyəm, davamçısıyam. Üzeyir bəyin davamcısı yoxdur. Nə üçün? Birisi inkişaf pirinsipini, intonasiya prinsipini, metroritmika, musiqi-estetika prinsiplərinin istifadə edilməsi xəttini davam etdirsəydi, olardı davamçı. Bu saat deyirlər Azərbaycan musiqi məktəbi. Mən hesab edirəm ki, Azərbaycan musiqi məktəbi yoxdur. Rus məktəbinin bir şaxəsi var. Rus məktəbi özü isə, fransız, italyan, alman musiqisindən bəhrələnib.
-“ Tamam yoxdur” demək olmaz axı?
-Hansı məsələni düzgün ifadə eləmişik? Hansı inkişaf tərzini ortaya qoymuşuq? Dünya musiqisinə nə yeni bir şey vermişik?
-Bəs siz nə musiqini yazırsınız?
-Mənim yazmağım məsələsi deyil. Mən sənə başqa şey başa salıram.
-Bu həddən artıq qəddarlıqdır.
-Abdulla Şaiq məktəbi, Bədəl bəy məktəbi və Sona müəllimin məktəbi var. Bu məktəbləri üslub kimi götürmək ixtiyarımız yoxdur axı. Onlar məktəbin təşkilatcısı, müdirləridir. Bir vaxtlar hamı deyirdi ki, biz Leninin nəvəsiyik. Eləcə də deyirlər ki, biz Üzeyirin tələbəsiyik.
-Haqqınızda yazılmış məqalələrin birində musiqinizin rəssamlıqla yaxınlığı barədə fikir oxudum. Yəni musiqiniz dramaturji cəhətdən ədəbi əsərdənsə rəssamlığa daha yaxındır.
-Bilmirəm. Ola bilsin necəsə görürlər. Rəssamlığın, heykəltəraşlığın mənim ümumi səviyyəmə təsirindən danışmaq olar. Bəlkə kimsə nəsə tapa bilib. Amma mənim musiqim rəsm musiqisi deyil.
-Yeni eşitmə norması adlı bir anlayış var.
-Vaxtı ilə biz Şostakoviçə fövqaladə bir bəstəkar, qeyri-adi bir səslənmə kimi baxırdıq. İndi onu Bethoveni dinləyən kimi dinləyirik. Vaxtilə Qarayevin “Leli və Məcnun”una “Leyli i Medjnun” demişdilər. 48-ci ildə isə onu formalizimdə günahlandırırdılar. Bu gün Qarayev musiqisində bizim üçün qeyri-adi bir şey yoxdur. İnsanlar cazibə etibarı ilə tamamilə başqa bir yoldadır.
-Daxili cazibə?
-Bəli. Biz inkişaf edirik. Ola bilməz ki, biz inkişaf etməyək. Vaxtilə Qarayevi heç bəstəkar hesab eləməyən bir xalq şairi bu gün elan edir ki, “Leyli və Məcnun”a qulaq asanda özümü çox yaxşı hiss edirəm. Ya “Leyli və Məcnun” geri gedib, ya şair gedib qabağa. Vaxt ikən də Qarayevlə Əmirovu tez-tez müqayisə edirdilər. İndi o söz-söhbətlərdə aradan çıxıb. Bu, təfəkkürün inkişafıdır.
-Həmişə deyirsiniz ki, mən həqiqətpərəstəm.
-Həqiqət də cürbəcürdür. Bir var, bir insanın həqiqəti, biri də var hamı üçün normal bir şey.
-Sizin haqınızda konservatoriyadakı arxivi vərəqləyəndə gözümə 1965-ci ildə “Bakı” qəzetində yazdığınız bir məqalə sataşdı. Onda yazırsınız ki, elə bil kommunizm lap yaxındadır. Əl uzatsaq çatar. Onu yazanda hansı həqiqətə əsaslanırdınız?
-Nə kommunizm?
- Yadınızdan çıxıb?
-Son zamanlar arxivimi düzəltmişəm. O yazı tamam yadımda deyil.
-Orda daha bir cümlədə var idi: “Leninin şərəfinə litavrların təntənəsindən qaçmaq lazımdır”.
- Mən indi də deyirəm. Mənə dahi şəxslər haqqında əsərin yazılmasına münasibət barədə sual versələr, mən belə deyərəm. Dahi şəxslər haqqında sənətkarlıqdan uzaq şəxslər yazmamalıdır. Niyə mənim Səməd Vurğunun Stalin barədə yazdığı şeirlərdən xoşum gəlir? Ona görə ki, o mövzunu, o, ustadcasına yazıb.
-Bəlkə yazanda yazdığına inanırdı, ona görə.
-Yox inanmaqdan əlavə. Bəyəm o vaxt Stalindən az adam yazırdı. Böyük İspan rəssamı Velaskesin işlərinə baxsan, görərsən ki, əksərən İspan donlarını çəkib. “Gülüstan”ı kim yazıb? Firdovsi. Kim sifariş verdi? Şah. Padşah küçədən keçənin birinə icazə verməzdi. İndi elə küçədən keçənlərin bayramıdır.
-Bu da bizim reallığımızdır.
-Sən bir bax, “Ürək mahnısı”nı, “Səadət kontatası”nı kim yazıb - Qarayev. Özü də nə səviyyədə. Həmin dövrdə elə əsərlər yaranırdı ki, hər il bayram ərəfəsində sözlərini dəyişdirib yeni kantata kimi təqdim edirdilər. Bilmirsən?
-O vaxt tənqid yüksək səviyyədə olsaydı, indi mənim xəbərim olardı.
-Əlbəttə bu saat çox adam deyir ki, filan şeyi mən Azərbaycanda birinci dəfə eləmişəm. Mən isə deyirəm ki, biz hamımız cığır açanıq. Çünki bu sənət hələ təzədir. Rəsm qədimdir, şeir qədimdir, musiqi isə kino kimi cavandır. Ona görə də hər yeni şeyi tətbiq etmiş bəstəkar bünövrə qoymuş olur. Bunun isə professionallığa heç dəxli yoxdur. Hər işdə professionalizmi yüksək tuturam. Dərs deməkdə də, musiqi yazmaqda da, avtomobil sürməkdə də. Fransızla söhbətdə sən də iştirak edirdin. Gördün, mən qoymadım onu darıxsın. Mən bu işin də professionalıyam.
-Söhbət aparmağın?
-Mən səninlə hələ ki, söhbətin ucunu tuta bilmirəm. Söhbətim səninlə tutmur. Yemək bişirməkdə də professional olmaq lazımdır, mən sosiskanı bişirib elə servirə edərəm ki, ağzın açıla qalar.
-Bəs musiqişunas bıçağına münasibətiniz necədir? Əsəri söküb təzədən tikirlər.
-Musiqişünasın dünyagörüşü bəstəkarınkından geniş olmalıdır. Dikatator olamamalıdır. Azərbaycanda tənqidi musiqişunaslıq yoxdur.
-Biz musiqişünanslar Konservatoriyada oxuyanda sizin yanınıza gəldiyimiz vaxt orkestirləşdirmə fənnində simli orkestri, axırda da kiçik simfonik tərkibi göstərdiniz. Böyük simfonik tərkibi göstərməməyin səbəblərini isə belə izah etdiniz: “Bunların nəyinə lazımdır ərə gedəcəklər, hər şey bitəcək”.
-Bəs səninlə necə adam oxuyub? Necə adam musiqişunaslıqla məşğul olur? Sən jurnalistika ilə məşğulsan, onlarsa məktəbdə solfiçio dərsi deyirlər.
-Nə üçün? Məndən başqa hamısı elmi iş yazır.
-Mən VAK-ın bütün işlərini oxuyuram. Hamısı bir-birindən pis. Musiqişunas müşahidəçi olmalıdır, analitik olmalıdır, qanunverici yox.
-Vaxtilə eşitmişdim qız bəstəkarları xoşlamırsınız.
-Bəstəkar oğlan yoxdur. Özümü öldürməyəcəyəm ki.
-Cırlaşıblar.
-İnişil mənim sinfimdə bir qız qurtarmışdı. Sonra ərə getdi. Nə üçün oxumuşdu, heç özü də bilmirdi. Mənim də zəhmətim hədər olur axı... Mənim heç qadın cəmiyyətlərinə də münasibətim yaxşı deyil. Bu yaxınlarda qadın bəstəkarlar da birlik yaradıb. Cinsi mənsubiyyətə görə insanları bölmək düzgün deyil, ələxusus, sənət adamlarını.
-Fransızla iştirak etdiyim söhbətinizdə bəstəkar orientasiyasından danışdınız.
-Yəni biləsən ki, hansı səpkidə danışıram. Bir dəfə eşitmisən ki, mən intellektual musiqi yazıram. Müsahib bilməlidir ki kiminlə danışır.
-Belə çıxır ki, oriyentasiya üzü o tərəfdədir.
-Onsuz da o tərəfdədir. Ona görə də çoxunun məndən zəhləsi gedir. Mən ona artıq elementar bir şey kimi baxıram.
-Niyə kiminsə zəhləsi getməlidir?
-Onların işi-gücü yoxdur. Onların marağı yoxdur. Zövqü yoxdur, ləzzət almağı bacarmırlar. Manatın üstünə manat, dolların üstünə dollar qoymağı fikirləşirlər. Axı mənim tələbatım ayrıdır.
-Çox nadir hallarda mənim optimist müsahibim olur. Kimisi şəraitdən şikayət edir, kimisi deyir ki, onu başa düşmürlər.
-Mən deyə bilmərəm, məni başa düşmürlər. Mən pessimist deyiləm. Mən bunu bilirəm ki, mənim də özümün pərəstişkarım yoxdur. Mənim nəinki pərəstişkarım, məni təqlid edənlər də var. Bu yaxınlarda SARA TV çəkiliş üçün müraciət edib mənə. Deyirəm hazırlıqlı olun. Mən ekranda nə istəsəm onu da danışacam. Konservatoriyaya hərdən kostyum və qalstukda gəlirəm. Adətən mən başqa tərzdə geyinirəm. Hər şeydə olduğu kimi geyimdə də asudəliyi sevən adamam. Başlayırlar bir-bir qapını açıb içəri baxmağa. Fikirləşirlər, görən, hara çağırıblar? Bu isə bir oyundur.
-Ulduzların oyununa bənzəyir. Şou-biznes ulduzları da qəribə bir şey geyir.
-Ay sağ ol. Mənim də tərəfdarlarım var. Amma məndən çəkinirlər.
-Niyə?
-Mən sözü düz deyənəm, həm də kəskin deyirəm. İndi mən nə təhər bir zəif bəstəkara, bir zəif musiqişunasa “yaxşısan” deyim? Mən bunu deyə bilmərəm.

“Ekspress” qəzeti
27 – 29 may 1999

Xəyyam Mirzəzadə: «Mən elitar musiqi yazıram»