Mis üstündə holmium turşusuyla işləyirəm
İbrahim Əhrari Allaha şükür etməkdənsə Allahdan daha yaxşı gün istəməyin tərəfdarıdı
Mayın 27-si R.Mustafayev adına Azərbaycan Dövlət İncəsənət
Muzeyində Berlin rəssamları İbrahim Əhrari və Bemhardt Lehmannin rəngkarlıq,
qrafika və heykəltəraşlıq sərgisi açıldı. Bu, Güney Azərbaycanda doğulub
boya-başa çatmış, Almaniyada yaşayan İbrahim Əhrarinin Bakıda üçüncü sərgisidi.
Sərgini seyr elədikcə baş qaldıran sualları səsli-küylü zalda cavablandırmaqdansa
sabahısı gün sakitcə oturub söhbət eləmək təklifi də ondan gəldi. O taylı-bu
taylı Azərbaycanın azadlıq mübarizəsində, mədəniyyətimizin yayılmasında
rolu olan Əhrariylə söhbətin ruhu da 28 May Respublika gününə uyğun oldu
deyəsən. Vallah, jurnalistə bayram da düşmür…
Atalı-babalı onların qismətinə didərginlik yazılıb. Bir vaxtlar rəssamın
babası o taydan bu taya qaçıb gəlib. Artıq bakılı sayılan atası 1920-ci
ildə bolşevik işğalından sonra yenidən o taya qaçmalı olub. Mirzəzadə
soyadını mütləq dəyişməliydi deyə oğluna Əhrari – yəni «azad insan» soyadını
verib. Güney Azərbaycanda böyüyən İbrahim rəssamlıq təhsilini Almaniyada
alıb Tehrana dərs deməyə qayıdıb. 1975-ci ildə Məhəmməd Rza şahın portretini
işlədiyi üçün vətənindən didərgin düşüb. Bu rəsmdə dəvəquşunun fonunda
şah və sınmış yumurtanın qırıqları çəkilibmiş. Yəni vaxt gələcək, şah
nəsli kökü kəsilməkdə olan dəvəquşuya çevriləcək… İndi Avropanın mərkəzində
yaşayan rəssam qürbət ölkədən o taylı-bu taylı vətəninə körpü olmaq istəyir.
– Mənim öz mədəniyyətimizlə tanışlığım 1981-ci ildə olub. O vaxt Almaniyada
incəsənət və sülh uğrunda fəaliyyət göstərən təşkilatın üzvüydüm, Vyetnam
müharibəsi əleyhinə çıxışlar edirdik. Böyük şairimiz Nəbi Xəzri Almaniyaya
gəlmişdi və tanış olmuşduq. Bakıya məni o dəvət elədi. İlk dəfə bura 1982-ci
ildə gəldim. Gördüm ki, bizim tariximiz, muzeylərimiz, teatrımız, operamız,
baletimiz, musiqimiz var. Bunları biz heç bilməzdik.
– Adınız «qara siyahı»ya necə düşdü?
– Təhsilimi bitirəndən sonra Tehrana yollanmışdım. Universitet professoru
idim. O zaman istəyirdilər ki, tələblərimə şahın şəkillərini çəkdirim.
Mən bunu eləmək istəmədim, ona görə də «qara siyahı»ya düşdüm. Hər həftə
məxfi polisə gedib izahat verməliydim, həftə boyu nə etmişəm, kiminlə
görüşüb nə danışmışam… hamısını yazmalıydım. Elə indi də adım siyahıdan
çıxarılmayıb.
– Şahın dövranı keçmədi bəyəm?
– Biz azərbaycanlılarçün zaman dəyişməyib. Otuz milyonluq bir xalqın öz
dilində məktəbi, qəzeti yoxdu. İranda bu gün də Azərbaycan mədəniyyəti
yolunda çalışanları həbsə alır, təqib edirlər. Mən İrana gedə bilmərəm,
çünki orda dövlət qəzetində yazıblar ki, guya dinin əleyhinəyəm, Azərbaycanı
İrandan qoparmağa çalışıram. Yerli hökumət Azərbaycan mədəniyyəti uğrunda
elədiklərimi mənə heç vaxt bağışlamaz.
– Avropanın göbəyində – Berlində sizi necə qəbul edirlər: Alman,
yoxsa Azərbaycan rəssamı kimi?
– Mənim Berlində azərbaycanlı olmağıma görə narahatlığım yoxdu. Azərbaycan
rəssamı kimi mən nəinki Almaniyada, dünyanın hər yerində qəbul olunmuşam.
Rəssamlığın hüdudu yoxdu.
– Rəsm əsərlərinə tərcümə də lazım deyil. Tamaşaçı baxır, görür,
duyur… Amma Sizinlə gələn qonaqlara deyilənləri tərcümə eləməli olurduz.
– Mən ayrı mədəniyyətdə böyümüşəm. Amma onlardan artıq bilirəm. Çünki
Almaniyaya gələndə özümlə bir mədəniyyət də gətirmişdim. Bəzən mübahisə
düşəndə deyirəm ki, səbr edin, mən siz deyilənləri bilirəm, sizsə mən
bilənin hamısını bilmirsiz.
– Siz alman heykəltəraşı Bernhardt Lehmannla birgə sərgidə iştirak
edirsiz. Bu ideyanın müəllifi kimdi? Kim kimi seçib? Üslubca aranızda
böyük fərq gördüm. O tamam başqa – modern üslubda işləyir.
– Seçim mənimdi. Neçə ildi bura gəlib-gedirəm. Burda Rəssamlıq akademiyasında
hələ də qədim üsulları tədris edirlər. Hər gəlişimdə görürəm ki, bizim
ölkə inkişaf tapır. Amma incəsənət adamları da qabağa getməlidi. Onların
xarici ölkələrə getmək imkanı yoxdu. Ona görə də elə seçdim ki, bizim
cavanlar modern üslub görsün, bilsinlər ki, dünyada başqa incəsənətlər,
fərqli üslublar var. Seçdiyim adam dünyada tanınmış, qəbul edilmiş heykəltəraşdı.
– Çox maraqlı, musiqili işləri vardı. Sərgi salonu bir-birinə
toxunan simlərin səslənmələrinin özünəməxsus musiqisiylə dolmuşdu.
– Təbiətdə ağacların, sünbüllərin otların hərəkəti bir növ musiqi yaradır.
Onun fəlsəfi budur ki, təbiətdə hər şeyin öz musiqi dili var.
– Bizdə muzeylərdə eksponatlara əl vurmağa icazə vermirlər. Amma
onun işlərinə hamı toxunurdu və onlar səslənirdi.
– Elə eksponatlar var ki, onlara dəymək olmaz. İnsan əlində yağlar, zəhər
var, işi korlaya bilər. Amma bu işlər hamısı dəmirdəndi, əl vurduqca daha
da gözəlləşir. Berlində bir muzey var, hər eksponatına əl vurmaq olar.
Belə eksponatlar gənclərçün yaxşıdı. İnsan əl vurduqca tanıyır, əlaqə
yaradır.
– Biz sənəti çox uca tuturuq. Ona nəinki əl vurmağa, bəzən onun
barəsində fikrimizi deməyə də çəkinirik.
– Dünyada insandan gözəl sənət yoxdu. İndi biz insanlara əl vurmayaq?
Axı ən çox sevdiyimiz insanı oxşamaq, bağrımıza basmaq istəyirik, onunla
danışırıq.
– Təbii, axı o, canlıdı.
– Bu dünyada cansız bir şey yoxdu. Biz onların dilini bilmirik. Bilsək,
bizə çox şey danışarlar.
– Siz öz tamaşaçınıza nə deyərdiz ki, əsərlərinizi anlasın?
– İnsan evdən çıxıb işə gedərkən çoxlu adamlarla üzləşir. Bəzisinə salam-əleyk
verir, bəzisinin halını soruşur, amma biriynən durub söhbət edir. Sərgiyə
gələn insan da bir işin yanından ötür, o birinə gözucu baxır və birisini
tapıb qabağında durub diqqətlə baxır. Bu iş onun dostudu. Mən inanmıram
ki, insan hamını düşündürən iş yarada bilsin.
– Sərgidə təsadüfən sizin işlərin hansı texnikala işlənməsi barədə
mübahisə edən rəssamların söhbətini eşitdim. Sizin texnikanı bəziləri
kompüter qrafikası, bəziləri daş üstündə basma qrafika sayırdı…
– Mis üstündə holium turşusuyla işləyirəm. Turşu dəmiri əridir, izlər
qoyur. Kompüter qrafikası əsla yoxdu.
– Bizim redaksiyada sizin adınız çəkilən kimi çərçivədən atılan
atları yada saldılar. Builki sərgidə at görmədim.
– Yox, bir at vardı. Biz azərlərin həyatında at böyük rol oynayır. At
yaşayışımızda, dastanlarımızda da yer tutub. Elə Koroğlu da atasız bir
şey deyil ki…
– Sizin atlar qəhrəmana oxşamır, bir qədər romantik, qanadlı,
bir az da hürkmüş atlardı.
– Mən adətən insanlardan danışanda da heyvanları çəkirəm. Elə işlər var
ki, İran inqilabıyla əlaqəlidi. Bu işlərdəki atlar çox qorxurlar, dəhşətlidirlər.
Çünki o inqilab insanlara yaxşı şey gətirməyib. Bilirsiz ki, ağ at Həzrət
Əlinin atıdı və şiə dünyasında çox qiymətlidi. O vaxtkı işlərdə ağ at
qabağa düşmüşdü, amma özü də qorxurdu. Həzrət Əlinin adıyla edilən inqilabda
başqasının şəxsiyyəti tapdanmamalıdı, bütöv bir millətin ana dilində danışması
qadağan olunmamalıdı. Bu cür inqilab islam ola bilməz. Ağ at ona görə
hürkmüşdü.
– İşlərinizə baxanda məndə belə fikir oyandı ki, sizin azadlıq
haqqında öz təsəvvürləriniz var.
– İncəsənət adamı işləyən zaman çox azaddı. Əgər o, işini satmaq barədə,
hökumət haqqında, ona nə deyəcəkləri barədə düşünürsə, azad ola bilməz.
Özümü maddiyyat aləmiylə zindana salmamışam. Böyük arzum varsa, amma bilirəmsə
ki, nə qədər çalışsam da ona çata bilməyəcəm, onda bu arzudan da imtina
eləməyə gücüm çatar. Arzuların da əsarətini qəbul eləmək istəmirəm.
Hər dəfə Bakıda buranın xanımlarını görmək mənimçün böyük iftixar olur.
Buranın xanımları kişiləri əlli il qabaqlayıb. Danışığında, duruşunda,
hətta yerişində də özünü tanıyıb dərk etmiş insan təəssüratını oyadırlar.
Heç alman xanımları da belə deyil. Bunu mənimlə gəlmiş almanın xanımı
da təsdiqlədi. Amma kişilər çox geri qalıb. Cavanlar deyir ki, iş yoxdu.
Məncə, bu məmləkətdə görüləsi işlər çoxdu. Sübhdən axşamacan günəbaxan
toxumu çırtlamaqdan nə alınar? Burda maşınlar piyadaya yol vermək istəmir.
Mən də insanam, maşınım yoxsa, ayaq altda qalmalıyam? Polisimiz də hamısı
kişidi, özü də ən geridə qalmışından. Çubuğunu uzadıb ürəyi istədiyi maşını
saxladıb pul qopara bilər.
Bunlar mənə elə qəribə gəlir ki…
– Hər hansı sənət əsərinə baxanda bilirik ki, o, artıq çərçivə
içindədi. Sizdə çərçivə içində bir dənə də çərçivə olur. Deyirlər ki,
çərçivə daxilində rəssam öz reallığını yaradır. Sizin reallıq içində başqa
bir reallıq da var?
– Mən bir mədəniyyətdən o birinə getmişəm. Tərbiyəm, boya-başa çatdığım
yerin mədəniyyəti Almaniyanınkından çox fərqlənir. Gecə saat ikidə də
maşınını qırmızı işıqda sürməyən alman bu hərəkətiylə ölkəsinin qaydasına
hörmətini göstərir. Mənim böyüdüyüm dünyada belə çərçivə olmayıb. Bizi
öyrətməyiblər, bizə həmişə zor tətbiq ediblər. Mən işlərimdə bu mədəniyyətlər
arasında körpü yaratmaq istəmişəm. Ona görə də işi həmişə otaq içində
görürəm. O otaqda özümü azad hiss eləməkçün ya pəncərə, ya da çərçivə
olmalıdı ki, çıxış yerim olsun. hamının arzuları var, amma onların hüdudu
yoxdu. Birinə yetişdin, o birisini istəyəcəksən. Arzuya hüdud qoyanda
çərçivə alınır. Bəzən çərçivədən eşiyə çıxan insan rəsmi çəkirəm. Bu o
deməkdi ki, insan hərəkət eləməlidi ki, nəsə alınsın. Adam gərək qorxmasın,
eşiyə adlasın, ya bir ayrı dünyaya keçsin. Bizim din özünəetiqada, özünəinama
imkan vermir. Bunun qabağını alıblar.
– «Betona salınmış azadlıq» kimi.
– Bəli. Bizimki çörəyi soğanla yeyir, üstündən su içib «Allaha şükür»
deyir. Deyəsən, a kişi, bu nə yaşayışdı sən şükür eləyirsən? O deməlidi,
ay Allah, bundan da yaxşı gün istəyirəm. Bizdə yaxşısını istəmək ruhu
yaranmayıb. Bu dəfə məni gömrükdə o qədər incitdilər ki, az qala sərgini
gətirməyə peşman olacaqdım. Pul verməsən, gərək saatlarla oturub ləyaqəti
olmayan adamlarla çənə döyəsən. Mən rəssamam, müamilə eləməyi bacarmıram.
Mənimçün qiymət qoysunlar, işimi bilim, gəlib pulu hesaba köçürüm. Alman
heykəltəraşının işlərini bura gətirməkçün beş min dollar xərci çıxdı.
O bilirdi ki, Bakıda iş sata bilməyəcək. Elə mən özüm də burda heç vaxt
iş satmamışam. Kef eləməyə qalsa, Fransaya, Amerikaya gedərəm. Bu mənim
ata-baba torpağımdı, ürəyim burdadı. Necə deyərlər, mədəniyyət vətənim
buradı. Mədəniyyətin o tayı, bu tayı olmur. Bir Azərbaycan mədəniyyəti,
bir Azərbaycan torpağı var. Arada divar qoyulsa da…
– Divarın o tayında sərgi eləmək necə?
– Ora getsəm, başımı kəsərlər. Almaniyaya köçəndə altı ay evimin qabağında
polis durmuşdu, qorxurdular məni öldürərlər. Bu yaxınlarda filarmoniya
ilə danışıb Qara Qarayev adına orkestri əlli nəfərlik tərkibdə Almaniyaya
apardım. Berlin filarmoniyasında – onlarçün müqəddəs yerdə almanlar bizə
ayaq üstə əl çalırdılar. Bu dəfəki səfərimdə İncəsənət Muzeyinə Yuhen
Çaşkanın 12 rəsmini hədiyyə elədim. Beş il qabaq 42 rəssamın 145 işini
bu muzeyə bağışlamışdım. Ümidim olub ki, İran tərəfdə də demokratiya olsun.
Bu ümidi əldən vermişəm, dedim, ürəyimdə qalmasın. Nə fərqi var, qoy burda
olsun. Sabah divar sökülsə, burdan o taya aparmaq çətin deyil.
– Hə, aparmaq çətin deyil, təki divarlar sökülə.
– (Əlini gicgahına aparır) Gərək burda da divar olmasın. Bizə hələ də
iranlı deyirlər. Bu da bir divardı….
“Avropa” qəzeti
31 may – 6 iyun 2003
