Otuz ildən sonra qayıdıb diplom müdafiə edən keçmiş tələbə-bəstəkar
bu fikirdədir
Həmsöhbətimiz Nərgiz Şəfiyeva Qarayevin sevimli tələbələrindən olub.
Tələbə olduğu 1958-1964-cü illərdə onun əsərləri bəstəçilərin demək
olar ki, bütün plenum və qurultaylarında səslənib. «Sovetskaya muzıka»
jurnalının səhifələrində gənc bəstəkarın uğurlu başlanğıcı haqqında
rəylər deyilib. 1962-ci ildə N. Şəfiyeva skripka və fortepiano üçün
poema və fortepiano üçün 6 prelüdə görə gənc bəstəkarların yaradıcılığının
Ümumittifaq baxışında 1-ci dərəcəli diploma layiq görülmüşdür.
Necə oldu ki, Qarayevin daha bir yadigarı musiqi həyatından uzaqlaşdı,
hətta diplom işini müdafiə edə bilmədi?
Ailə problemləri, valideyn qarşısında borcu ödəmək qayğıları, şəxsi
səhhəti və ən vacibi isə keyfiyyətsiz diplom işi təqdim etməkdənsə ondan
imtina etməyi üstün tutan Nərgiz Şəfiyevanın ümumi diqqətdən uzaqlaşdırdı.
Tələbəsini gözəl tanıyan, işi yarımçıq qoyub onu qurtarmamasının ona
mənəvi sınıtı verdiyini bilən Qarayev dəfələrlə zəmanət məktubu ilə
kömək etmək, onu yenidən qaynar musiqi həyatına qaytarmağa çalışmışdı.
Tale belə gətirdi ki, yalnız 30 ildən sonra, yəni bu yaxınlarda yenə
də dostlarının təkidiylə diplom müdafiəsinə bu dəfə nəzəriyyəçi kimi
gəldi. Həmin illərdə o, musiqidən uzaqlaşmayıb. Əksinə, həmişə qorxduğu
tənhalığını daimi çalışmalar, illərlə davam edən tədqiqatlarla doldurmuş
və beləliklə, gözdən uzaq yerdə Ü. Hacıbəyov yaradıcılığına yeni baxışı
ilə seçilən qiymətli nəzəri iş yaradıb. Nərgiz xanımın öz təbirincə
desək «itkilər verməyə vərdiş etdikdən sonra» Ü. Hacıbəyov onu ikinci
dəfə həyata qaytardı. Respublikada hökm sürən dissertamaniya fonunda,
bəlkə də qeyri-adi görünən N. Şəfiyeva ilə söhbətdən bizə hissələr sizə
də maraqlı ola bilər:
- Hər dövrün öz estetikası var. İstedadlı bəstəkar öz dövrünün estetikasını
təcəssüm etdirir. Musiqinin dahiliyini melodik istedad, zövq və zaman
duyumu təşkil edir. Bəstəkar musiqini zaman içində realizə etməlidir.
Bu üslub duyumu deyil. Bəstəkar sərhəd, ölçü və zaman məhfumlarını duyubsa
bu musiqi daima yaşayacaq. Ü. Hacıbəyovun «Koroğlu» operası 5 aktlı
olsa da ona birnəfəsə qulaq asırıq. Bu, Üzeyir bəyə olan sevgimizdən
qaynaqlanır. Sevməsən, dərk edə bilməyəcəksən. Sevgimizin səbəbi elə
dərk etməyin özüdür. Emosiya ilə qavradığını dərindən təhlil etməyə
başlayır, öz suallarına cavab axtarırsan. Görürsən, burada elə bir dərya
var ki, dibi görünməz.
- Neçə illərin tədqiqatları nəticəsində siz özünüz üçün onun
dahiliyini nədə açıbsız?
- Bir var tarix, tarixi oçerklər, bir də var onun yaradıcılğının mahiyyətinin
tam açılması. Üzeyir bəyin dahiliyi onun musiqidə ana dilində düşünməsiydi.
Üzeyir Hacıbəyov o cür nəhəng lad konsepsiyası yaradıb. Bu, inqilabdır.
Bu barədə gərək dünyaya car çəkib deyək. Amma biz bunu qısıla-qısıla
etiraf edirik. Lad problemləri üzərində işləyən rus nəzəriyyəçilərinin
çoxu bu konsepsiyadan bəhrələnib və şərq ladlarına məhz Üzeyir Hacıbəyov
vasitəsiylə yanaşıblar. Lakin sovet musiqiçiləri bizim musiqini və nəzəriyyəni
öyrənsələr də heç yerdə onu istinad etmirlər. Buna musiqidə hökm sürən
siyasət imkan vermir. Ü. Hacıbəyovun yaratdığı lad məqam nəzəriyyəsi
Platonun nəzəriyyəsindən də yüksəkdir. Çünki Azərbaycan lad-məqamları
yunan məqamlarından daha mürəkkəbdir. Üzeyir bəy bu konsepsiyanı yaratmaq
üçün neçə min variantı hesabat, distur vasitəsilə əldə edərək onu priktiki
musiqi ilə tutuşdurduğundan bu nəzəriyyə daha kamildir.
- Üzeyir Hacıbəyovun lad konsepsiyasına işinizdəki yeni baxış
nədər ibarətdir?
- Mən Üzeyir bəyin sistemi üzrə onun lad-tonal konsepsiyasından kənarlaşmayaraq,
ona istinadən bir neçə fikri daha da aydınlaşdırmışam. Üzeyir bəyir
verdiyi cədvəllərə əsasən, sabit və qeyri-sabit səsləri aşkarlamışam.
Bu fikirlərin təməlini o özü qoyub. Bu, artıq Azərbaycan harmoniyasının
əsasını qoymaq deməkdir. Təbii ki, Üzeyir bəy istər istəməz Avropa terminologiyasından,
not sistemindən yararlanıb. Lakin Avropa lad harmoniyası ilə müqayisədə
9, 10, 11 pilləli Azərbaycan məqamlarının intonasiya mühiti daha zəngindir.
Təcrübədə Azərbaycan harmoniyası var. Lakin nəzəriyyədə bu yoxdur. Azərbaycan
musiqisinin nəinki təməli qoyulub, hətta onun inkişafı da var. Bunu
Fikrət Əmirovda, Qara Qarayevdə aşkar görmək olar. Bütün bəstəkaralar
bu yolla gedib. Biz isə bunu ümumi şəkildə veririk. Çünki hələ dərin
nəzəri tədqiqatlar yoxdur.
- Bir bəstəkar kimi yaradıcılıqla əlaqəni hələ itirməmisiz ki?
- Yaradıcılığı itirmək dili itirmək kimidir. Amma indi Ü. Hacıbəyovlə
tədqiqat məni daha çox çəkir. Axır zamanlar Üzeyir bəyi təhrif edirlər.
Özünün yazdığı kimi «başbilənlər» onun əhəmiyyətini aşağı salmaq istəyirlər.
O, musiqi aləmində peyğəmbərdir. Bu, bizimçün böyük xoşbəxtlikdir ki,
Azərbaycan musiqisində belə başlanğıc var. Yaradıcılığa isə mütləq qayıdacam.
«Çağ» qəzeti
1995-ci il, 20 sentyabr
