Əhmədlidəki birotaqlı mənzillərdən biri rəssam Məmməd Səfər oğlunun emalatxanasıdı. Uzun dəhliz boyu günahkarlar kimi üzü divara çevrilmiş rəsmlər onu daha da ensizləşdirir. Hər bir emalatxananın dəyişməz atributu olan, rəssamın zövqünə uyğun saxsı qablarla, xalılarla, qədim məişət əşyaları ilə bəzənmiş küncdə o, qonaq qəbul edir. Tez-tez cayımı təzələyib, İran xurmasına qonaq edərək özündən savayı hər şeydən həvəslə, bəlkə də bir qədər qeyzlə söhbət edir. Maraqlı həmsöhbət axtarışında olduğum vaxtda rəssamın təvazökarlıqdan qurulmuş, jurnalistlərə etimadsızlıqla suvanmış hasarını aşmağı arzulayırdım.
– Şaumyan adına klubda rəsm dərnəyinə getdiyim vaxtlar şüşə üzərində nə
işləsəm yaxşıdır – S.Vurğunun «Komsomol» poemasını illyustrasiyaları.
İlk dəfə bu barədə yazı çıxmışdı. Daha sonra 1973-cü ildə respublika sərkəsində
iştirak edəndə mənim adımı və işimi qeyd etmişdilər. 1988-ci ildə böyük,
iki metrlik əsər nümayiş etdirdim. İndi heç vaxt o mövzunu işləməzdim.
Elə çəkdiyim adamlar da pis adam deyildi: Şeyx Xiyabani, Səttarxan, Nəbi,
Həcər. Cırılmış Quran vərəqlərini də dövrün simvolu kimi yapışdırıb kollac
etmişdim. Bu işi Mədəniyyət Nazirliyi aldı. Əsər Moskvaya beynəlxalq sərgiyə
də getdi. Fransada da nümayiş olundu. İndi Mədəniyyət Nazirliyi işi hara
tullayıb, heç bilmirəm. O vaxt mən bunu asanda bir curnalist çıxıb yazmadı
ki, sağ olsun, Səttərxanı, Şeyx Xiyabanini yada salıb. Ondan qabaq Səttarxana
aid bir əsər də işləmişdim. Sərgiyə qoyanda gənclik seksiyasının sədri
soruşdu: «Bu kimdir?» Cavab verdim ki, Səttarxandır. Dedi: «Bunun papağına
qırmızı lent çək». «Bu, Cənubi Azərbaycan mücahididir, axı…» – dedim.
Səttarxana qırmızı, Çapayev lenti vurmaq istəyirdilər. Rəssamın yanına
da gəlirdilər ki, görən nə söz deyəcək. Curnalist tez yazır ki, bu yenilikdir.
Yeni söz deyə bilməzsən. Nə sən, nə də mən. Çünki biz gördüyumüzü çəkirik.
Sənin başqa curnalist dostların yazır ki, gedək Şeyx Səfi xalçasını Londondan
alıb gətirək. Bu gün də şeyx səfilər toxunur. Yenə də onu ingilislərə
satırlar. Birisi deyir kökümüz Altaydan gəlir. Mən deyirəm, köküm Allahdan
gəlir, Adəm, Həvvadan gəlir. İstəyirsən qəbul et, istəyirsən yox, dünya
iki yerə bölünüb: Allaha və şeytana xidmət edənlər.
– Kişilər indiyə qədər qadının qabırğadan əmələ gəlməsinə məmnuniyətlə
inanır.
– Kişi kimdir, inansın? Allah heç nəyə uyğunlaşmır. Həyat elə şeytanla
mübarizədir. Dualarımda deyirəm ki, «Allah, məni pis insandan hifz elə».
Məsələn, səhər gəlmişəm emalatxanaya. Bəlkə avtobusda kiməsə əl tutmadım,
kiminsə məndən umacağı var idi, bəlkə bilmədən kobud bir söz demişəm.
Səhv etməmək üçün gəlib bu otaqda gizlənmişəm.
– Demək emalatxanada gizlənirsiniz?
– Bunu məsəl üçün deyirəm. Mən hər səhər qəzet alıram, başlıqları oxuyub
əsəbiləşirəm. Azərbaycanda 1 milyardlıq müsəlmanın şərəf və ləyaqətini
təhqir etmək adi bir şeydir. Namaz qılmasam da Allah günahımdan keçər.
Amma mətbuatın İslamı iyrənc çəkişmələrə qatmasına dözə bilmirəm.
– Vətəndaş kimi həmin qəzetə yazı ilə cavab vermək olmazmı?
– Mən onu qəzetdə yazsam, birisi aftafasız onu aparacaq şah piyada gedən
yerə. Mən elə istəmirəm. İnşallah mənim pulum olsa vəkil tutacağam. Ondan
sonra, bir neçəsini verəcəyəm məhkəməyə. Belə yazılara Allahşükür cavab
verməlidir, Məmməd yox. 1992-ci il idi. Nazirlər Kabinetindən, Akademiyadan
bura gəlmişdilər. Rəssamları bura yığmışdılar ki, bunlar tarixi bilmir.
Onda mən dedim ki, niyə ziyalını təhqir edirsiniz. Tarix yazmaq tarixçinin
işidir. Hansı tarixi yazırsınızsa, onu da bilirik. Bircə bunu demişdim
ki, axşam KQB məni axtardı. Sən demə dini təbliğatla məşğulam, ona görə.
Bəyəm mən azan verirəm, sinə vururam, ya yığıb məscidə aparıram bunları.
Dinsizləri 1400 ildir ki, müsəlman edə bilmirlər. Mən edə bilərəm? Mən
kiməm ki ….
– Sizə qulaq asanda adamın ürəyi sıxılır. Sözlərindən bədbinlik
sızır.
– Xeyr. Mən nikbinəm ona görə ki, əl-ayağım yerindədir, ortabab bir insanam.
Ona görə nikbinəm ki, ağlım başımdadır, Allah məni dəli yaratmayıb. Axirət
günündə təkcə uşaqlar və dəlilərdən sorğu olmayacaq. Gözüm görür, rəngləri
başqasından bir az artıq seçirəm. Bu bədbinlikdir?
– Söhbətlərin ahəngindən duyulur.
– Məsələn, vəziyyətdən, rəngkarlıqdan, ayrı-ayrı şəxslərlə söhbət edirəmsə,
deyirəm ki, bunu belə dərk edirəm. Bu qəzeti də saxlamışam ki, göstərim.
Belə çıxır ki, bunlar hamısı islama qarşı cihad elan ediblər. O, Allahı
danırsa, nə ilə vuruşur? Zirvəni görmürsə niyə ona tərəf sürünür? Divarda
söykəndiyin bilirsən nədir? Kəbin kağızıdır. Üstündə dörd dənə möhür var.
Qaçarlar dövründən qalıb.
Divarda uzunluğu yarım metrdən artıq olan bir kağız çərçivədə asılmışdır.
Gözəlliyi sözə gəlməyən naxışlarla bəzənmiş kağız ərəb hərfləri ilə yazıldığından
onu oxuya bilməzdim. Amma tələsik onu fikrimdəcə evdə yeşiklərin birində
saxladığım öz kəbin kağazlarımla müqayisə etdim. Nəticəsi ürək açan olmadı.
– Hardan tapmısınız bunu?
– Mən tapmıram, Allahım özü yetirir. Bir arxaya keç, rənglərinə bax. Ağın
üzərindəki zər, innabı rəng necə gözəldir. Bu kağızın özü millətin islamdan
beləki mədəniyyətidir, qadına olan hörmətdir. Bilirsən nə gözəl sözlər
yazılıb burda. Bu qadına necə pud qızıl, var-dövlət verilir. Dörd nəfər
möhür basanlar isə şahidləridir. Belə kəbin kağızı olan ailə heç boşanarmı?
Bu özü rəssamlıqdır da.
– Nədənsə naxış kağızın bir qırağından keçir, simmetriyası yoxdur.
– Yəni həyatda simmetriya var? Sənin üzünün bir yanı o biri ilə simmetrik
ola bilməz. Simmetrik olsaydı palaz olardı.
– O yerdə ki, naxış var, adətən simmetriya olur. Naxışları xalçadan
başqa harda görmüşük ki …
– Adətən etdiyimiz çox şeylər var. Məsələn, toylarımız. Əslində bunun
nə islama, nə kəbinə dəxli yoxdur. Dönüb erməni toyuna. Toyda 100 qram
vuran kimi kişi düşür ortalığa ki, iş bilmişəm oynayıram.
– Oynamaq istəyi pis deyil ki …
– Hansı gününə oynayır axı. Azərbaycan tarixində oxuyanlar, çalanlar bir
sekta olub. Əsilzadələr isə heç vaxt oynamazdı. Təsəvvür elə ki, Bakı
qoçusu düşüb ortalığa oynayır. Heç çeçenlər də oynamır. Onlar fırlanır,
zikr edir, krişnaçıların dili ilə desək, meditasiya edir. Yaxud çeçenin
birinə qurban olum desən, çəkər bıçağı ki, ver başını kəsim, bu nədi mənə
deyirsən! Bizdə riyakarlıq səmimiyyətlə qarışıb.
– Ətraf mühitin əxlaqı rəssam yaradıcılığına nə dərəcədə təsir
edir?
– Hansı mühitin adamlarıyıqsa eləcə də təsir edir. 1930-cu illərdə Əfrasiyab
Bədəlbəyli «Qız qalası» baletini yazmışdı. Librettosu Cəfər Cabbarlınındır.
Bu balet dönüb olmuşdu Azərbaycanın siması, bir növ turistin yol göstəricisi.
Bakıya gələn turistlərə Qız qalasını bir rus qızı göstərib deyirdi ki,
XII əsrdə tikilib, belə bir əfsanə də var. Bu barədə görkəmli Azərbaycan
bəstəkarı və görkəmli yazıçısı balet yazıb. Xan öz qızını almaq istəyirmiş,
qız da dözməyib atır özünü dənizə. Amma belə olmayıb axı… Ə. Bədəlbəyli
ilə C. Cabbarlı – bu iki dahi xan, bəylərə çirkab damğası vurmaq istəyirdilər
deyə həmin damğanı öz xalqına vurdular. İndi bəlkə də bu libretto internetə
düşüb, fransız da açıb oxuyur. Və yaxud Səməd Vurğun «Vaqif» əsərini yazanda
bəlkə də bilmirdi ki, Qacar fars deyil. Ona görə də şah Qacara açılmayan
qapılar aykanuşlar, petrosyanlara açılırdı.
– Bəs bu günün yalanı necə?
– Bu, göz qabağındadır. Bu günümüz vağzal qabağında yekəqarın «igid» oğlanların
alma satan qadınlara vurduğu dubinkadır.
– Amma siz onları çəkmirsiniz. Tarixi çəkirsiniz.
– Tarixi mən başqa şeyə görə çəkirəm. Mən indi oturmuşam emalatxanamda.
Bura mənim həm evimdir, zindanımdır, cənnətimdir. Adam hərdən şəhərə çıxıb
kazinolardan çıxan 12 yaşlı qızları, yarı dəm uşaqları, fəvvarələr meydanında
konki sürənləri görürəm. Elə bil Los-Ancelesdir. Şəhərin bir hissəsi Ağdam
bazarıdır, bu tərəfsə gettodur. Mərkəzdə nə isə modern bir bina ucalır.
Türklərin tikdiyi qəşəng evləri isə almağa pulumuz yoxdur.
– Bəs narahat olmursunuz ki, gələcək nəsil sizi qınayar ki, Məmməd
reallığı çəkmir?
– Mən reportyor deyiləm. Mən rəssamam. Mənə o sifarişi, rəngi verən var
ki, çəkim.
– Rəssam reallığı çəkmir?
– Reallığı Allah xəlq edib. Hərə öz gözü ilə baxıb, onu dərk etməyə çalışır.
– Səksəkəli şüur adında bir kəlmə keçir beynimdən. İnsanlar içində
qorxu gəzdirir. Deyəsən səksəkəli şüur sənətə də gəlib çıxıb?
– Qorxu hissiyatla bağlıdır. Sənətdə qorxu isə başqa şeydir. Məsələn,
kətan da, rəng də dayanıb qarşında. Ola bilər ki, mənə işləməyə mane olan
işlər var, qarnım acdır, yaxud başım boşdur. 18 yaşında olanda adam elə
bilir böyük alim, böyük rəssam olacaq. 3-4 il əlinə gələni çəkir. Əgər
Allah istedad veribsə, işlərinin arasında 10-20 dənə fərlisi çıxır. Rəssam
işi başlayanda onun əvvəlini bilir, axırınısa Allah bilər. Pikassonun
gözəl bir kəlməsi var: «Hər yeni işimə başlayanda elə bilirəm ki, bu mənim
birinci və sonuncu işimdir». Lap elə kolleksiya yığan da bilməlidir ki,
niyə yığır.
– İşə başlayanda birirsiniz niyə başlayırsınız? Yoxsa ilham pərisi
gəlir?
– Bəli. Bilirəm nəyə işarə edirsiniz. İndi dəbdir. Bəzisi deyir başqa
qalaktikadan kimsə çəkdirir, yaxud informasiyanı Dalinin ruhu verir. Həmin
o danışdığımız mühit xəstələndirib bunları. Süpürgəçi olmağa layiq olmayan
prezident olmağa çalışır. Bu gün Şəhriyarın şəklinə baxıb deyirlər ki,
o acından ölüb. Onun ruhu tox idi. O, İsa bulağında araq içib, şer yazmayıb.
Dərvişanə həyat sürüb. Mən onun qohumları ilə şəxsən tanış idim. Lap bəy
kimi yaşayırlar. Şəhriyara nə lazımdır ki… O, qələmlə yaratdığı obrazlarda
yaşayır. İstəyirdi şah olurdu, istəyirdi Rüstəm Zal. O, «Lenin» poemasından
sonra Koroğlu yazmayıb. Bizimkilər isə Şaumyanı yıxıb, yerinə Şah İsmayılı
qoyurlar. Sonra da yazırlar ki, Şah İsmayıl adamyeyən olub. Bunu sənin
yazıçıların, curnalistlərin yazır. Şah İsmayıl isə onları tövlədə atlara
baxmağa da qoymazdı. Mən Şah İsmayılı ona görə işlədim ki, 3-4 əsərini
oxudum. Gördüm ki, bu adam Allahın qulu olub. Sevgisi, məhəbbəti Allah
sevgisi olub. Özünü yox, Allahı şah sayıb.
– Bu günün əsərlərində cırlaşmaq müşahidə olunur. Sərgilər çox
da ola bilər, az da ola bilər. Obraz cırlığı da mühitdən gəlir?
– Bu gün 7 milyonluq Azərbaycanda 30-40 partiya, 250 qəzet var. Elə Azərbaycan
sənəti də bu gündədir. Kirli Xəzərə girib, pak çıxmaq olmaz. Biz özümüzdən
qaçırıq.
– Yenə emalatxanada gizlənirsiniz?
– Yox. Mən indi yox, sovet höküməti dövründə qorxurdum. 3-4 nəfər birlikdə
söhbət edəndə kimsə NKVD-nin nişanını almaq üçün gedib kimsəni satırdı.
İndi qəzetdə maşallah, hamını söyürlər. Deməli, bu yazıqların davası Allahladır.
Həyata, yaratmağa mane olan da elə budur. Mən arzulardım ki, bir qalereyam
olsun. Onu klub edərdim. Allahım arzumu ürəyimdə qoymaz. 10-15 şəkil asardım.
Musiqiçiləri, bütün maraqlananları dəvət edərdim. Mən burada özümü nümayiş
etdirmirəm. Qərbdə belə şeylərin adını akt qoyurlar. Bir quru ağacı rəngləyir,
müəllif isə soyunub dırmaşır ağaca. Cığırlar çəkir, sərhədlər qoyurlar.
Bunu onlar Yapon bağlarından öyrəniblər. Amma Yapon bağlarında hər şeyin-kiçik,
böyük daşların, ağacların da həcmi, ölçüsü, meyarı var. Yapon qadını 2
saata çay dəmləyib, əynində kimano onu süfrəyə verəndə heç kim ona gülmür.
Bizdə qadınlar başını da bağlaya bilmir. Sən nənənin nənəsi kimi geyirsən,
sənə gülərlər. Yaxud xarokirini götürək. Həmişə deyirik ki, Vətən yolunda
ölməyə hazırıq. 70 min kilometr açıq sərhəd boyunca 70 oğlan xarokiri
eləcə, düşmən qorxusundan qaçar.
– Onlarda stabil həyat tərzi, ünsiyyətin formalaşmış standartları
var.
– Biz kimliyimizi bəyənməyənlərdənik. Əgər Alimə fransız – Coze, Martin
qulaq asıb tərifləməsə küllü Azərbaycan da tərifləməyəcək. Mən geridə
qalmış adam deyiləm. Art, sürrealizm, modern-filan hamısını oxumuşam.
Məndən soruşanda ki, hansı rəngi sevirsən, yaxud hansı üslubda işləyirsən,
təəccüblənirəm. Allah yaradan bütün rəngləri sevirəm. O divardakı quramada
qara da, yaşıl da gözəldir. Çünki yerindədir. Çünki onu toxuyan Fatma
xanımda böyük zövq var idi. Hansı fransızda, Yelizavetada belə kəbin kağızı,
belə qurama var?
Məmməd bəy söhbətimizin sonunda Füzulinin qəzəllər toplusunun arasından iki qırıq kağız çıxardı və dedi: «Mən 4 il qabaq qaçqınların yanından gələndə İmişlidə, kababxanada bizə əl silmək üçün bu kağızları vermişdilər. Bu, Hüseyn Cavidin «Peyğəmbər» əsərindən səhifələrdir»…
Gülnərə Rəfiq
«Ekspress»
qəzeti
15 aprel 1999
Məmməd Səfəroğlunun işləri >>>>
