Məhv etmə, yazıqsan!
Din və ekologiya: dünyanın
ən çox danışdığı mövzular. İlk baxışdan kəsişmədiyini düşündüyümüz bu
mövzuların ortaq məxrəci var: həm din, həm də ekologiya insanın yaşaması,
mənəvi və fiziki sağlamlığı, fərd kimi məhv olmaması üçün çox lazımdı.
İyulun 2-də Din və Demokratiya Mərkəzinin keçirdiyi «Ekologiya və mənəviyyat»
adlı konfransda hamı, müxtəlif din və təriqətlərin nümayəndələri eyni
mövzuda - ekologiyadan danışırdı. Ekoloji böhranın birbaşa mənəviyyat
problemi olması fikrində razılaşan konfrans iştirakçıları şəhərimizin,
ölkəmizin, planetimizin taleyindən narahatçılıqlarını bildirərək həyəcan
təbilini «çalmağa» yığışmışdılar. Həqiqətən də, zamanıdır, çünki bütün
dünya çirkabın içində yaşamasından etiraz edir.
Gen mühəndisliyi Qurana ziddir
Konfransın ilk məruzəçisi «Qurani-Kərim və ekologiya məsələləri»
adlı məruzəsində dinşünas alim Nəriman Qasımzadə müqəddəs kitabımızda
təbiət hadisələri ilə bağlı 500-ə qədər ayənin olduğunu qeyd etdi: «Yaranmışların
ən kiçiyindən gözlə gözülməyən ən nəhənginədək kainatda, varlıqlar aləmində
nə varsa, hər nəsnə İlahiyə səcdədədir. Kainat yaradıcılığında Tanrı
şəksizliyini təsdiq edən təbiət də əslində Müqəddəs Oxu timsallı möcüzədir,
bir İlahi yazıdır. Bu «yazılmamış Quran»ın da yazılı Quran qədərincə
müqəddəslik statusu var. Onun qorunmasına, öyrədilməsinə sayğı insan
üçün Yaradana səcdə mahiyyətli bir vəzifədir. Ətraf mühitə insanın münasibəti
iman səviyyəsində ölçülür. Çayları, gölləri qurutmaqda, dənizlərə çirkab
axıtmaqla, meşələri qırmaqla Tanrı tövsiyəsinə etinasızlıq göstərən
insan övladı, təbii ki, ilk növbədə özünün və gələcək nəsillərinin taleyinə
balta çalır. «Ölüdən dirini, diridən də ölünü çıxaran» (ər-Rum – «Rumlar»,
19) qadir Tanrı yaratdığını təkrar-təkrar yarada bilir. Ancaq insanın
öz əliylə axırına çıxdığı nemətləri ondan ötrü bir daha yaratmaq istəməz.
Çünki başqa yaranmışlardan fərqli olaraq yalnız bəşər övladı öz ağlının
ixtiyarına sərbəst buraxılıb. İman sınağına çəkilən, əməllərinə görə
sorumlu tutulan da məhz odur
Heyvanların incidilməsi müqəddəs Oxuda iblis əməli kimi dəyərləndirir.
Ən-Nisə («Qadınlar», 118-119) surəsində Tanrının yaratdıqlarını dəyişdirmək
cəhdinə, yəni gen mühəndisliyi yoluyla yaradılışa müdaxilə cəhdlərinə
iblis əməli kimi qiymət verilir. İndi genləri dəyişdirilmiş, qeyri-təbii
hala gətirilmiş meyvə-tərəvəzin insan sağlamlığına hansı ziyan vurduğunu
mütəxəssislər tez-tez qeyd edirlər və bəzi ölkələrdə bunların satışına
məlum səbəblərdən qadağalar qoyulub».
Dünya üzən zibil adalarının əlində aciz qalıb
Ekologiya mövzusunda məşvərətə girişməkçün insanın gərək məlümatı
çox ola və bir qədər gündəlik qayğalardan baş ayırıb özünə, balalarına,
millətinə bir qədər geniş, yəni planetar səviyyədən baxmağı bacarmalıdı.
Onunçün mütləq dəyişməliyik. Bu mənada məruzəçi, Azərbaycan Yaşıllar
Hərəkatının rəhbəri Fəridə Hüseynova ilə razılaşmamaq olmur: «Biz mütləq
inkişaf etməliyik. Quranın 14 əsr bundan əvvəl nazil olmasına baxmayaraq,
yalnız indi, elmin inkişafı ilə əlaqədar olaraq insanlara göndərilmiş
müqəddəs kəlamlar təsdiqlənir. Yer adlı planetin bir canlı varlıq olması
artıq sübut olunub. Hətta elektromaqnit sahəsinin vaxtaşırı dəyişməsi,
vulkan püskürmələrini, qazların ixrac olmasını da canlı varlığın nəfəs
alması kimi qəbul edirlər. Müsbət və mənfi fikirlərin də Yer kürəsinə
birbaşa təsiri artıq elmi cəhətdən sübut edilib. Çünki Yer kürəsinin
də insanın aurasına bənzər bir aurası var. Mənfi insan fikirləri də
görünməz, incə səviyyələrdən yer kürəsini zədələyir. Yer kürəsi də canlı
varlıq kimi mənfi təsirlərə müqavimət göstərir və özünü bərpa etmək
istəyir. Fikir vermisizsə, təbii fəlakətlər baş verən zonalarda əvvələcədən
nəsə insan mənəviyyatına zidd olan bir hadisələr baş verirmiş. Ona görə
bu addımlar dini aləmdə Allahın cəzası kimi qəbul edilir. Yer kürəsi
Kainat miqyasında cavandı. İnsan ömrünə uyğunlaşdırsaq, onun cəmi 18-20
yaşı var. Başqa planetlər, məsələn, Venerada orta tempratur təxminən
500, Marsda 300 dərəcədir. Biz mavi planetimizi qorumasaq, istixana
effekti nəticəsində yavaş-yavaş bura da cəhənnəmə çevriləcək. Dünya
üzərində də zibilləri təkrar emal etmək əvəzinə özlərindən uzaqlaşdırıb
su axarlarına, dənizlərə, okeanlara atırlar. Artıq bu gün dünya okeanında
zibildən qitələr yaranır. Onları xəritədə qeyd etmək mümkün deyil, çünki
onlar üzürlər və gəmiçilikdə böyük problemlər yaradırlar».
«Can verməyə qüdrətin yoxdur deyə can alma»
Gözümüzü açıb anamızı, sonra isə təbiəti görürük. Bilirik
ki, o bizi sevir. Sonra biz də yavaş-yavaş onu sevməyi öyrənirik. Bəziləri
hələ də öyrənmə mərhələsindədi ki, onlara ekoloji məsəllərdə ibtidai
səviyyədə hər şeyi öyrətmək lazım gəlir. Bu mənada bədii ədəbiyyat və
folklor insana əsl müəllimdir. Din və Demokratiya Mərkəzinin sədr müavini,
filoloq Vasif Sadıqlı demiş: «Bizim gözümüz də acır, gözəllik görmək
istəyir. Qulağımız gözəl musiqi eşitməsə ac qalır. Burnumuz gözəl qoxular
ehtiyacındadı, dilimiz gözəl dadlar duymaq istəyir, əlimiz gözəlliyə
təmas etmək istəyir. Bizim ruhani qidaya da ehtiyacımız var. Təbiət
təkcə qida mənbəyi deyil, həm də gözəllik mənbəyidir. Xalqımız mədəniyyət
abidələrində bunların əhəmiyyyətini ayracı vurğulayır. Balaca uşağa
öyrədirmiş kimi əvvəl «Məhv etmə, yazıqdı, məhv etmə, faydalıdı, məhv
etmə, gözəldi» anlamlarından sonra «Məhv etmə, yazıqsan»ı qəbul etmək
olar. Xalqımızın folklorunda insanların mərhəmət hissinə müraciət olunur.
Məhrəmət hissi insanların neqativ hisslərdən təmizlənməsində mühüm rol
oynayır. İnsanın quşa, heyvana çevrilməsi barədə əfsanələrdə məhz mərhəmət
hissinə arxalanıb təbiəti qorumaq cəhdləri edilir. İnsan var deməmiş
dərk edir, eləsi var, deyirsən dərk eləyir. Adam da var, desən də dərk
eləmir. Belə adamlara münasibətdə folklor və bədii ədəbiyyat nümunələri
əvəzsiz rol oynayır. Xalqımız deyir ki, Xızır bilir bu otların, çiçəklərin
sirrini. Çünki o, kamil insan idi. Bilirdi ki, təbiətdən insana heç
bir qorxu yoxdu».
Bizi məhv edən amil biganəlikdi
Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin təmsilçisi Fuad Nurullah: «Düşünən
beyin sahibi anlayır ki, Allah-Taala insanı yaranmışların ən qiymətlisi
kimi yaradıb. İndi elm və texnika inkişaf edib, doğulmamış uşağın cinsini
qabaqcadan bilmək olur. Peyğəmbərimizimn cəhalət dövründə insanlara
İslamı yaydığı zamanlardakı kimi bu gün də qız uşaqlarını ana bətnində
öldütdürürlər. Niyə 21-ci əsrin insanı özünü məhvə gedir? Bu günün müasir
insanı düşünsə ki, mən hara getsəm də bunu görən var, Allaha hər şeyi
görür və bilir, onda belə hərəkətlər baş verməz. Axı insan hər bir hərəkətinə
cavab verəcək. Dinimizə görə, səbəbsiz yerə bir ağac budağını qırmaq,
yerdən göyərtini qoparmaq günahdı. Dinimiz insanı ətrafına biganə olmamağa
səsləyir. Allahın yaratdığı fısdıq ağacı bir saatda 20 adamın oksigenini
verirsə, ondan qapı-pəncərə düzəltmək günah deyilmi? Axı daha ekonomik
və plastik materiallar var. Bu biganəlik ondan yaranır ki, insanlar
Allahı yaddan çıxarırlar. Bizi məhv edən amil biganəlikdi…»
Bakı uçan sellofanlar şəhəridir?
Rus Pravoslav Kilsəsinin nümayəndəsi keşiş Dionisiy Sveçnikov:
«Ekologiya və mənəvi dəyərlər əslində bir-birinə yaxın mənalardır. Mən
sevinirəm ki, Bakıda bunu anlayan və cəmiyətin müxtəlif təbəqələrinə
çatdırmaq istəyən insanlar var. Biz hər şeyimizi Allahadan alırıq. Həyatımızı
da, ətrafımızdakı nə varsa hamısını da. Amma təbiətin özü də sonsuz
deyil. Əvvəl-axır tükənir. Başımızı qaldırıb ətrafımızdakı zibilliklərə,
şəhərimizi çirkləndirən qalaq-qalaq toz-torpağa baxmağımız lazımdı.
Bu yaxında İnternetdə Bakını uçan sellofanlar şəhəri adlandıranda bu,
mənə çox pis təsir etmişdi. Axı bu mənim şəhərimdi, burda doğulmuşam
və özümü bakılı sayıram. Bu sellofanları da biz özümüz atırıq».
Ekoloji problemi olan ölkələr yoxsuldur
Bakı Bəhai dini icmasından Azər Cəfərov: «Əgər sən dünyanı
seyr edib hər varlığın gizli məhiyyətini və təkraredilməzliyini anlamağa
çalışırsansa, öz Rəbbinin adlarının, sifətlərinin bütün varlıq dünyasına
nüfuz edən hallarnı görəcəksən. Ağrı ağrıdır, fərq etməz acısını insan
ya başqa canlı çəkir. Bu cünün ekoloji böhranı materializmin xəstəliyinin
təzahürü kimi ortaya çıxır. Cəmiyyətdəki dözümsüzlük, müharibələr, ekoloji
böhran - bütün bunlar hamısı allahsızlığın cəmiyyət və təbiətdəki fəsadlarıdır.
İnsan - Allah, insan - təbiət arasındakı harmoniyanın pozulmasının nəticəsidir.
Bəşəriyyət millətlərin birliyi anlamına yaxınlaşıb. Qlobal problem kimi
ekoloji məsələ xalqların, millətlərin, icmaların birgə təşəbbüsüylə
həll oluna bilər. Təbii sərvətlər üzərində nəzarət ayrı-ayrı şirkətlərin
əlindədirsə, nəyəsə nail olmaq çətin olacaq. Sərvətlərə nəzarət beynəlxalq
qüvvələrin əlində olmalıdı. Ekoloji problemin bir qolu yoxsulluqdur.
Əgər ölkə ekoloji böhrandan əziyyət çəkirsə, deməli, yoxsul ölkədir.
İfrat yoxsulluğu, dini ayrı-seçkiliyi, hüquq bərabərsizliyini, savadsızlığı,
cahilliyi, fanatizmi aradan qaldırmamış ekoloji problemləri həll etmək
müşkül məsələ olacaq».
Bir ağac da pirdi
Alban-udi xristian icmasının rəhbəri Robert Mobili: «Əgər
təbiət rəngbərəngdisə, deməli, insanlar da rəngbərəngdi. Bu rəngbərəngliyi
qoruyub saxlamaq hər bir kəsin borcudur. Xristianlıqdan çox-çox qabaq
insanlar təbiət qüvvələrinə inanıblar. Hətta sonra başqa dini qəbul
etsələr də, təbiətə inamlarını itirməyiblər. Azərbaycanda elə pirlər
var ki, bir ağacdan ibarətdi. Bu ağac elə müqəddəs, yəni təbiətin toxunulmamış
gözəl bir güşəsidir ki, insanlar bu gözəlliyə baş əyirlər. Bu, bir düşüncə
modelidir. Yəni dünyanı olduğu kimi qoruyub saxlayanlardanıq. Ekoloji
məsələ, həqiqətən də, böyük problemdi və dövlət səviyyəsində həll edilməlidi.
Bura istirahətə gələn turist şəhərin, eləcə də meşələrin, çayların plastik
qablarla dolu olduğunu görsə, bura bir daha gəlmək istəməz».
Təbiət qisas alır
Gürcü Yəhudi icmasının rəhbəri Moisey Bekker: «Planetar sistem
yarananda vahid sistem kimi nəzərdə tutulmuşdu. İndi hamı bilir ki,
bütün planetar sistem informasiya sahəsi ilə əhatə edilib. Burda baş
verənlər ani olaraq bütün qalaktikada əks olunur. İnsan yaranışında
da ona bəzi şeyləri yasaq bilmişlər, bunun adını cənnət alması və ya
başqa cür qoymuşlar. İnsana əzəldən təbiətin işinə qarışmaq qadağan
edilib. Əlbəttə, vaxt keçdikcə biliklərimiz də artır. Biz indi hər yerə
burnumuzu soxuruq. Əvəzində görünməmiş xəstəliklər, viruslar, QİÇS kimi
ümumbəşəri bəlalar yarandı. İnsan öz həddini keçir. Gen mühəndisliyi
nəticəsində indi körpələr anadangəlmə qısırlıqla, xərçənglə doğulur,
təbiət öz qisasını alır. Biz nəsə ortaq məxrəc, təbiətlə yola getməyin
müştərək yolunu tapmalıyıq ki, məhv olmayaq. Gələcəyin müharibələri
torpaq uğrunda yox, artıq içməli su uğrunda gedəcək».
Təbiət həm də zəlzələlərdi
Professor Niyazi Mehdi: «Dini saytları oxuyanda məndə belə
təsəvvür yaranır ki, onlar elə bil «İnsan haqları məsələsinə gələndə
sizin kimi deyilik, daha yaxşıyıq» demək istəyirlər. Qarşı tərəf mövqeyini
müdafiə etdikcə yazıqlıq əmələ gəlir. Bu, məni incidir. İslam heyvanı
yeməkdən başqa ayrı məqsədlə istifadəni gunah bilir. Bu yaxşıdı. İslamla
bağlı şəkillərdə, filmlərdə gül-çiçəkləri, cənnət parametrləriylə mənzərələri
çox göstərilir. Bu, şəxsən məni bezdirir. Çünki təbiət həm də zəlzələlərdi.
Heyvan deyiriksə, qurbağa da, ilan da heyvandı. Quran göstərir ki, islam
mədəniyyətində, mənəviyyatında ekologiya ilə bağlı yetərincə əsaslı
məqam var. Amma reallıq budur ki, din xadimlərimiz hazırda yas yerlərində
dini mifologiya danışmaqla məşğuldular. Bu, müasir insana maraqlı deyil.
Din xadimləri müasirliyi narahat edən mövzularda konfranslar keçirməlidir,
danışdığımız mövzular orda müzakirə edilməlidi. Zaman dəyişib, gəncləri
müzakirələrə cəlb etmək lazımdı».
Konfransın 2-ci hissəsində müzakirələrdə abortu yasaqlamaq («Eko aləm»
Sevil Yüzbaşova), məktəblərdə, ali təhsil ocaqlarında ekologiya dərsləri
və ya kurslar keçirmək, məişətdə kəsilmiş gülləri heç olmasa dibçəkdə
hədiyyə vermək («Din və ictimai təhlükəsizlik», Xuraman Ağayeva) kimi
təkliflər səsləndi. Konfransın sonunda qəbul edilmiş qətnamədə din xadimlərinin
moizələrində, xütbələrində ekoloji məsələlərlə bağlı dinlərin münasibətini
aşkarlayan mətləblərə yer vermələri zərurəti qeyd olundu. Müzakirələrdə
səslənən dini icmalarla ekoloji təmayüllü qurumların alyansı yarandılması
təklifi yekdilliklə dəstəkləndi.
And olsun əncir ağacına
Müqəddəs kitabımızda insandan başqa bütün ünsürlərə, ağaca,
hətta əncirə də müqəddəs varlıq kimi and verilir. Bütün istər səmavi,
istər qeyri-səmavi dinlərin kəsişdiyi bir nöqtə varsa, o da təbiətə,
təbiət hadisələrinə münasibətdir. Dinindən asılı olmayaraq, hər kəs
yaranışından yaşadığı təbiəti qorumağa borcludur. Sunamilər, təbii fəlakətlər
hamısı insanın əməllərindən əmələ gələn fəsadlardır ki, insan onu törətsə
də, qarşısına almaqda acizdir. Ona görə də yeni əmələ gəlmiş cərəyan,
ekoteologiya, eko ilahiyyatçıların fəaliyyətinə dəstək olub bu müsbət
əməllərə qoşulmalıyıq. Çünki ekologiya mövzusu, yəqin ki, qiyamətə qədər
aktual olaraq qalacaq.
Qadın baxışı