Araşdırmalar, tədqiqatlar, fikir yürütmələr

Yaxud, sadəcə həyat təcrübəsi

Əlaqə saxlaya bilərsiz

Bakı allahlar şəhəridir

Bakı böyüyən şəhərdi. Tez artan, sərhədlərini birnəfəsə qıran, dağıdan və yeniləşən şəhərdi. Ona görə də burda tikənlər olduğu qədər sökənlər var. Bir qismi keçmişini əlindən buraxmaq istəmir, o biri qism tarixini buldozer qarşısına verməyə tələsir. Üçüncü bir qism isə bu qalmaqallardan, qarşıdurmadan bezib deyinir. Bu faktdır: Bakıda total şəkildə məscidləri sökdürürlər. Qanunsuz inşa edilmiş evlərin sökülməsi işlərilə məhkəmələr doludur. Söküntülər yerində modern binalar inşa edilir ki, əksəriyyəti onların möhkəmliyinə etibar eləmir. Köhnə tikintiləri sökməsək şəhər necə böyüsün bəs? Kim haqlıdı, sökənlər, yoxsa mühafizəkarlar? Bunu araşdırmaqçün Bakının tarixinə ekskurs eləyək.

Qəbir üstə ev tikməzlər
Bakının tarixi və adının yaranması barədə mübahisələr hələ də gedir. İngilis arxeoloqu Vilyam Petri hesab edir ki, Misirdə «Ölülər kitabı»nda (bu kitabı «Mumiya» filmindən tanımış olarsız) adı çəkilir. Bü kitabda Bakı haqqında «Bahau (Bakhay) zühur edən cünəşin dağı» yazılanda hələ eramızdan 2 min il əvvəl idi. Bakını oda sitayişlə də bağlayırlar. Bəzi qədim dillərdə «baqa» günəş, Allah deməkdir. Türk İslam ensiklopediyasında Bakını «Bey-Key» adlandırırlar, yəni türkcə «bəy şəhər». Bakıya küləyinə görə Badu-Kübə, yəni «küləklər şəhəri» də deyirlər. Şəxsən mənə Baquan, yəni allahlar şəhəri daha yaxındı. Axı mən bilirəm ki, Bakının orta tempraturu Yer kürəsinin orta tempraturu ilə eynidir. Düz 14, 2 dərəcə. Belə yerdə allahlar məskən salmazmı?
Şəhərin gözəl, səliqəli, çirkab, neft içində olan vaxtları da olub. Amma Bakının təməli qoyulan gündən bu günəcən bir prinsip həmişə ən vacibi sayılıb. Burda abidələri sitayiş yerlərinin üstündə tikərdilər. Heç vaxt mənzilləri, insan məskənlərini tilsimli, ya da ibadət yerlərinin üstündə tikməzdilər. Burda istər Abşeron abidələri, istər şəhər memarlığında insanların ibadət etdikləri yerlərə toxunmayıblar. Bu şəhər kimlərin tapdağı altında qalmayıb? Hətta qəsbkarlar şəhəri tutandan və dini dəyişdirəndən sonra hamının adət etdiyi məbədin üstündə yenisini inşa ediblər ki, insanlar adətlərini dəyişməsin. Ona görə də bəzən Bakıda mehrabı üzü qibləyə baxmayan məscidlər tapılır. Yəni ki, ondan əvvəl bura xristian, ya da atəşpərəstlik məbədi olubsa onu yerlə yeksan eləməyə heç kim cürət etməyib. Elə onun üstündəcə yenisini tikib ki, insanların inamını qırmasın. Abşerondakı qədim abidələrdən az qala hamısı ondan daha qədim olan qəbirlərin yaxınlığında tikilib. Qəbirlərin quruluşundan bilinir ki, bu adi adam deyil, dövrünün seçilən, hörmətli adamı olub.
İndiki Passaj bazarından yuxarıda, indiki Bülbül adına musiqi məktəbinin yerində bir vaxtlar möhtəşəm Aleksandr Nevski kilsəsi vardı. Kilsəni tikməkçün bünövrə qazanda ordan kümbəzin içində 6-7 çox qədim qəbirlər çıxdı. Basdırılma tərzindən onların adi adam olmadığı bəlli olur. Böyük təndir şəklində qəbirlərdə insanlar yarıoturmuş şəkildə basdırılmışdı. Bakının milyonçuları və şəhər sakinlərinin ianələri hesabına tikilmiş kilsə çox möhtəşəm bir abidə idi. Bu kilsəni bolşeviklər sökəndə onun zəngi yerə çırpılanda ətrafdakı bütün binaların divarları çat verdi. Hətta bolşeviklər də sökdükləri kilsələrin yerində yaşayış binası tikməyə cəsarət etməyiblər. Həmin yerdə indi Bülbül adına orta ixtisasa musiqi məktəbi yerləşir. Konservatoriyanın yerində erməni kilsəsi olub, Mahnı teatrının yerində isə sinaqoq.

Bulvarın altında şəhər var
Prezidentin qərarı ilə İçərişəhərin bərpasına 3 milyon manat ayrılıb. İçərişəhər köhnədir deyib sökmək istəyənlər və gözəllik xətrinə qədimliyi gudaza verən barpa işlərinə müqavimət göstərənlər arasında əsil qarşıdurma yaranıb. İçərişəhər torpağın altında 10 metrliklərlə dərinlikdə ondan daha qədim bir şəhərin izlərini qoruyur. İndiki Bulvarın altında qədim şəhər dinməzcənə gizlənib. Çünki yazılı mənbələrdə Bakı dənizdən çox aralı göstərilirdi və deyilirdi ki, Narqin adasına qədər torpaq yol vardı. Sonradan Xəzərin suyu artıb o şəhəri sularına qərq eləyib. Arabir Xəzərin səviyyəsi azalanda köhnə şəhərin uca binaları sudan baş qaldırıb görünməyə başlayır. 60-cı illərdə Səbail qalası sudan çıxmışdı və dağılmamışdan əvvəl özünü bizə göstərmişdi. Ona görə də İçərişəhərdə lap sökük, əldən gedən bir binanı söküb yerində nəsə tikmək artıq böyük cinayət olur. Çünki təzə binanın bünövrəsini qazanda bir neçə metr tariximizdən itirəcəyik. Onu bizə qaytaran olmayacaq. İçərişəhər lay-lay üst-üstə yığılmış qədim şəhərlər toplusudur. Burda hər qarış torpaqda yaddaş yatır.
İçərişəhərdə Şirvanşahlar sarayını tikdirəndə də məhv etməmək prinsipini işlədiblər. Sarayın yerində qayanın üstündə Süd quyusu adlanan pir vardı. Südü olmayan qadınlar bura gəlib dua edər və bu quyudan su içərdilər. Bu pir saraydan qədimdi. Saray müqəddəs sayılan bu ərazidə qayanın üstündə tikilib. Amma quyuya toxunmayıblar.
Ruslar şəhəri alandan sonra Şirvanşahlar sarayında soldatları yerləşdirmişdilər. Aşağı mərtəbədə isə atları saxlayırdılar. Az qalmışdı ki, saray məscidi qarnizon kilsəsinə çevrilsin. Ruslar qarnozonu köçürməyə yer tapsaydılar Xan sarayını da sökmək fikirləri vardı. Rus soldatları sarayı bərbad günə qoyub getdilər.

Tikmədim özüm qalam
Bakının simvolu sayılan Qız qalasının başı lap çox çəkib. Onun nə üçün tikildiyini anlamayan sovet memarları qalanın müdafiə xarakterli olduğunu iddia edərək üzdəniraq bərpa işlərini də yanlışlıqlıq üzərində qurublar. Qız qalasının mərtəbələri yox imiş. Qalanın pəncərə və qapıları tağvari deyildi. Tağvari pəncərə və qapılar orta əsrlərin memarlıq üslubudur. Qız qalası isə daha qədimdi. Qala elə tikilib ki, üzü dənizə baxan pəncərələrdən gün işığı müəyyən saatlarda düşə bilsin. Qız qalasında dekabrın 21-dən 22-nə keçən gecə cünəş sübh tezdən birinci pəncərədən içəri düşüb sırayla o birilərinə tərəf sürünür. Amma bərpa zamanı qalaya bitişik tikintidəki çıxıntını axıracan hörüb cünəşin şüalarının qabağını alıblar. Mərtəbələrin tikilməsinə görə Günəşin şüaları vasitəsilə bizə «nə deyəcəyini» biz artıq bilməyəcəyik. Ən uzun qış gecəsi - Yılda gecəsi- türklərin əski inamları ilə bağlıdır. Bu bir daha bu torpaqlarda türklərin qədimdən bəri yaşadığını sübut edir.
Qız qalasının qarşısında 9 quyu olub ki, zəvvarlar bu maneələri atlanıb qalaya gəlməli idilər. Müqəddəs yerlərə gəlməkçün insan müəyyən maneələri keçib gəlməli idi. Zaman bütün çökəkləri doldurduğu kimi bu quyuların da ağzını möhkəm bağlanıb.

Harda gəldi tikmək olar?
İndi şəhərə ötəri baxanda adama elə gəlir ki, insanın yalnız yaşayış evlərinə ehtiyacı ola bilər. Bəyəm şəhərə bu qədər mənzil lazımdırmı? Görəsən binaları inşa edən memarlar şəhərin energetikası ilə maraqlanırlar? Bəyəm hər yerdə yaşayıb evi tikmək olar? Hələ qədimdən də məlumdu ki, şəhərdə bütün yerlərin energetikası eyni deyil. Məsələn, Musa Nağıyev keçmiş «Semaşkonu» tikdirəndə şəhərdə 3 yerdə - Bibiheybətdə, Qara şəhərdə və «Semaşko»nun yerində qoyun kəsdirib qoyub gedir. Bibiheybətdə qoyun birinci günü çürüməyə başlayır. İkinci gün Qara şəhərdəki qoyun çürüyür. Ən axıra qalan yeri, yəni indiki xəstəxananın yerini belə seçirlər. O, xəstəxananın yerini Bibiheybətdə seçsəydi necə olardı?
İndiki dağüstü parkda Pirvənzərə adlı bir qaya parçası var. Hələ park olmamışdan çox-çox əvvəl Bibiheybəti ziyarətə gələnlər əvvəl bu daşı ziyarət edib sonra Bibiheybətə gedərmiş. Daş hansısa müqəddəs adamın qəbridir. Qayanın içində dördbucaqlı şəkildə oyuq ovulub. Deyirlər ki, ən qədim basdırılma üsullarından biridir. Müqəddəs sayılan adamları torpağa basdırmır, qayanın içindəki oyuğa qoyub ağzını bərkidirdilər. Hətta parkı tikəndə sovet inşaaatçıları bu başa toxunmağa ürək eləməyib. Qaya parçası parkın ümumi kompozisiyasını pozsa da onun qarşısında balaca meydança da yaradıblar ki, Kirovun keçmiş heykəlindən aşağı enən pilləkənlərlə düşüb oranı ziyarət etmək mümkün olsun. Bir qaya parçasını itələyib yerə salmağa nə vardı ki?

İmamzadələr yurdu
Bakı və ətraf kəndələr imamzadaların, yəni Peyğəmbər nəslindən olan insanların seçiminə də uyğun gəlib. Bakı ətrafında Əli ayağı deyilən bir yer var. Ehtimal olunur ki, İmam Əlinin ayağının izi qalıb orda. Bilgəhdəki Lela xanım, Nardarandakı Rəhimə xanım, Bibiheybətdəki Hökümə xanım da imamzadələrdəndi. İndi Nardaran piri iri, gözəl bir memarlıq kompleksidir. Amma vaxtilə Rəhimə xanımın qəbrinin yeri məlum deyildi. Deyirlər ki, o, kənd əhlindən birinin yuxusuna gəlib qəbrinin yerini deyib. Neçə gün rahatlıq tapmayan bu kişi axırda qazıb, qəbri üzə çıxarıb. Yoxsa ki, narın qum hər yeri baçıb qəbri itirmişdi. Bibiheybətdəki Hökümə xanım isə 20 yanvar faciəsindən əvvəl neçə adamın yuxusuna girib xəbərdarlıq eləmişdi. Demişdi ki, «Eh, siz bilmirsiz ki, nələr olacaq!». Dediyi kimi qan su yerinə axdı. Amma bakılılara atəş açmış ruslar bilmirdi ki, allahlar şəhərini qana bulayırlar. Biz ki, bilirik, 20 yanvar faciəsi sovet ordusunun törətdiyi sonuncu qırğın oldu. Şəhidlərin ahı tutdu bu topdağıtmaz rejimi və eləcə də Qorbasovun özünü də. Sovetlər belə dağıldı.
Burda bir ağaca niyyət edib parça bağlayırsan, bir ildən sonra görürsən ki, pirə çevrilib. Ateizm kimi güclü silah insanların dinini əlindən ala bildi, amma inamını ala bilmədi. Ömründə namaz qılmağı, oruc tutmağı bacarmayan adamların ayağını pirlərdən kəsmək mümkün olmadı.
İçərişəhərdə Mirmövsüm ağanın evi şəhərlilərin ən çox inandığı yerlərdən biridir. Bakılılar «Ətağa cəddi» deyib and içməyi çox sevir. 37-ci ilin tuthatutunda onu da aparmağa gəlmişdilər. Mirmövsüm ağa təmkinini pozmadan, sakitcənə evdən çıxıb maşina minir. Qara gödəkcəlilər nə qədər çalışırlar maşın işə düşmür. Kişini evə qaytarıblar ki, maşını düzəltsinlər. Mirmövsüm ağa maşından düşüb evinə qayıdan kimi maşın işə düşüb. Onu yenidən mindirəndə maşın elə bil ki, yerə mıxlanıb. Bu hadisə allahsızların da ürəyinə şübhə, canlarına qorxu salıb. Mircəfər Bağırovun nəvəsinin xatirələrində babasının Ətağaya hörmətindən danışılır. Onun sözlərinə görə minlərlə insanın qanına bais olmuş Mircəfər Bağırov Ətağaya görə Stalinin yanına gedib xahiş edib.

Zəfəranların sirri
By yerlərin öz müqəddəsləri var. Bitki sarıdan həmişə kasıb olmuş şəhərdə əncir və xar tut ağacları az qala sitayiş obyektinə çevrilib. Üç tərəfi şor su olan yarımadada iri yarpaqlı əncirin bitməsi özü bir möcuzədir. Qara tut isə nəinki Abşeron, şəhərin içindəki çox hadisələrdən xəbərdardır. Köhnə həyətlərin əksəriyyətində heç olmasa bir ağac olardı ki, insanlar onun ətrafında məskunlaşardı. Bakı həyətlərindəki qocaman tut ağaclarının məhvindən sonra şəhərin və insanların çoxlu problemləri əmələ gəldi. Deyilənə görə tutun budaqları arasında yaxşı ruhlar məskən salır. Bakılılar sehrliliklərini komfort evlərə qurban verdilər. Heç kim qara tutun kölgəsində niyyət eləmək istəmədi.
Burda çinar ağacları da müqəddəs sayılırdı. Çinarın əsil yerli ağacdır, gəlmə deyil. İndi şəhər mühitində çinarlara da çox çətin olub. İnsan emosiyalarına, kütləvi ağac qırğınlarına, çirkli su və havaya dözməli olurlar. Şəhərin neçə yerində çinar ağacının qaz borusundan yayınıb kənara çəkilməsini gözümlə görmüşəm.
Abşeronun daha bir sehirli bitkisi zəfəran barədə eşitmiş olarsız. Hər zəfəran çiçəyinin içində 3 dənə qırmızı tel olur. Onu seçib götürürlər. 200 zəfəran çiçəyindən bir qram hazır zəfəran alınır. Keçmişdə zəfəranı tərəzinin bir gözünə qızıl qoyub ölçürdülər. Zəfəran yalnız Abşeronda bitir. Deyəsən, xəzri və yalın qumlar olmasa yaşaya bilmir. Keçmişdə İçərişəhərdə qala divarlarının boyunca bayır tərəfdən zəfəranlıq vardı. Onu xaricə koloqramlarla ixrac edirdilər.
Şəhər üçün küçələri, meydanları, insanları, bitkiləri hamısı eyni dərəcədə müqəddəsdir. Məncə o, heç birini itirmək istəməz. Necə ki, biz onu itirmək istəmərik. Bir vaxtlar Bakının xanı Hüsenqulu xan şəhəri ruslara təslim eləmək istəmədi. Rusun gücünü və şəhərin duruş gətirə bilməyəcəyini anlasa da. O, şəhərin açarlarını Sisiyanova vermək adıyla onu qala divarlarından qıraqda zəfəranlığa çağırdı. İndi Nizaminin heykəli dayanan yerdə 8 fevral 1806-cı il –cı ildə rus imperiyasının elçisini öldürərək Allahın qoyduğu qaydalardan birini pozdu. Onünçün Qala divarları içində, ya da sarayında öldürmək daha rahat olardı, amma yəqin oraları murdarlamaq istəmədi. Qaladan çıxan bakılılar cumub Sisianovun bədənini parça-parça elədilər. Sisianovu öldürüb başını Nadir şaha göndərdilər. Bədənini isə qala divarlarının yanında basdırdılar. İnnən belə Bakı müqəddəs bitkilərindən birini də itirdi. Bəlkə ona görə zəfəranlar şəhərdən yoxa çıxdı? Onlar qana bulaşandan sonra bir daha gül açmaq istəmədi.
***

İndi Bakının taleyi həmişəki kimi neftə bağlıdı. Neft bu şəhəri böyütdü, gözəlləşdirdi. İndi isə məhv də eləyə bilər. Yox, şəhəri neft yox, insan hərisliyi məhv edər. Amma dərinə getməsək hər şey çox sadədir: Harda gəldi tikmək olmaz. Nəyi gəldi sökmək olmaz, düşərdüşməzi var. Allahlar şəhərində hər şeyin öz yeri var.

Yuxariya doğru