Sükut qalası, yoxsa balaca kosmos?
Xəzərin sahilində
bir qala var. O qədər sakit, dinməzcənə dayanıb ki, ona sükut qalası da
deyə bilərdik. Minilliklərdir ki, onu sökürlər, amma tam dağıda bilmirlər,
sonra guya bərpa edir, yeni görkəmə salırlar, adına min əfsanələr qoşurlar,
o isə dözür və dinmir. Məğrurcasına sahildən bir az aralı dayanıb yenə
də əvvəlki kimi öz sirrini kimsəyə danışmır.
Amma bizimçün, Xəzər sahilində yaşayıb onun sehrində qidalanan insanlar
üçün Qız qalası barədə danışmamaq günahdır. Bizim Qız qalası haqqında
biliklərimiz özünü qaladan tullamış qız barədə əfsanədən uzağa getmir.
Bu əfsanənin ucbatından həya edib Qız qalası barədə bütün dünyaya car
çəkə də bilmirik. İlk milli biletimiz – Əfrasiyab Bədəlbəylinin «Qız qalası»
baletini səhnələrdə görə bilmirik. Amma bu qalaya bir dəfə nəzər yetirmək
kifayətdir ki, onun şah iqamətgahı olmadığını anlayasan. Heç kim iddia
edə bilməz ki, qədimdə insanlar belə bir möhtəşəm tikintini sadəcə «ürəyim
belə istədi» deyib tikə bilsin. Qalanın divarlarına o qədər daş və əhəng
sərf edilib ki, bu tikinti materialı ilə bütün şəhəri hasarlamaq olardı.
Bəs Qız qalası hansı məqsədlərə xidmət etməliymiş?
Qız qalasının
əkiz tayı
Bir vaxtlar Bakının yaxınlığında dənizin içində qız qalasına oxşayan daha
bir qüllə olub. Bu qüllə barədə Davud Axundov «Orta əsr Azərbaycan memarlığı»
əsərində daha ətraflı yazır. Bakılılar bu qalaya Səbayel qalası adını
veriblər. Hazırda o, suyun altındadır. Arabir su çəkiləndə onun qalıqları
üzə çıxır və görünür. Qalanın çox möhkəm olduğu ehtimal edilir, çünki
13-cü əsrdə monqollar bu qalanı möhkəm dağıtsalar da ala bilməmişdilər.
1306-cı ilin zəlzələsindən və Xəzərdə suyun səviyyəsi qalxandan sonra
həmin ada qala ilə birgə suya qərq olub. Səbayel qalasından çıxarılmış
daşlar hazırda Şirvanşahlar sarayının həyətində saxlanılır. Su altında
qalsaydı yəqin ki, Qız qalası da Səbayel qalasının taleyini bölüşərdi.
Bizim yazının qəhrəmanı Qız qalası isə hələ ki, durur. O, sahil qayasında
tikilmiş 28 metr hündürlüyü, 16,5 metr diametri olan silindrik formalı
bir tikilidir. Aşağıdan divarının qalınlğı 5 metr, yuxarıdan isə 4 metrdir.
Onu da deyirlər ki, Qız qalasınını içindəki quyudan Şirvanşahlar sarayına
gedən gizli yeraltı yol var.
Gecə
və gündüz bərabərləşəndə…
Qalanın yaşı barədə mübahisələr hələ də səngimir. Məşhur tarixçi Sara
Aşurbəyli Qız qalasının tikilməsini eramızın ilk əsrlərinə aid edir. M.A.
Nəbiyev isə qalanın eranın 6-cı əsrində tikildiyini deyir. Davud Axundov
qalanın daha qədim olduğunu və eramızdan əvvəl 6-cı əsrlərdə tikildiyi
fərziyyəsini irəli sürür. Azərbacan memarlığı tarixi üzrə mütəxəssis L.
Bretanitskiy qalanın iki mərhələdə, aşağı hissəsinin 5-6 –cı əsrlərdə,
yuxarı hissəsinin isə 12-ci əsrdə tikildiyini fərz edir. Belə bir versiya
da var ki, qala əvvəl od məbədi kimi tikilib. Dilimizdə «qala» sözü həm
də od qalamaq mənasında işlənir. Qız qalasının zərdüşti daxması olması
versiyası da var. Zərdüştilər torpaq, od, su və havanı müqəddəs element
saydıqlarından ölülərinin torpağa basdırmır, odda yandırmırdılar. Sükut
qalası adlandırılan hündür bir yerdə qoyub gedir və onları vəhşi heyvanların
ixtiyarına verirdilər. Amma adı çəkilən bütün bu versiyaların demək olar
ki, hamısı ciddi şəkildə tədqiq edilərkən çoxlu suallar və anlaşılmazlıqlar
meydana gəlir ki, bu da Qız qalasını açlmaz bir sirrə çevirir. Fərziyyələr
arasında qalanın müdafiə xarakterli olması versiyası da vardı. Amma Qız
qalasının cəmi 8 pəncərəsi var. Bu pəncərələr göyə tərəf yönəldildiyindən
oradan heç Qalanın aşağısında dayanan adamları görmək mümkün deyil. Tədqiqatçı
Abbas İslamov daha bir maraqlı faktı üzə çıxarıb. Hər il dekabrın 22-də,
gecə və gündüz bərabərliyində günəş doğan kimi əsas pəncərədən içəri işıq
düşür. Sonra günəş müəyyən qanunauyğunluqla o biri pəncərələrdən içəri
işıq salır. Ona görə də Qalanın pəncərələri simmetrik deyil və sanki memarlıq
qanunlarını pozaraq qeyri mütənasib şəkildə açılıb. Bütün pəncərələr dənizə
baxır. Qala Günəş kültu ilə bağlı tikilibsə bunun daha qədim inanclara
söykəndiyindən xəbər verir. Amma hazırda biz günəşin Qalaya düşən şüalarıyla
bizə nə deyəcəyini bilə bilməyəcəyik. Çünki 60-cı illərdə aparılan təmir
işləri zamanı Qız qalasında əzəldən olmayan mərtəbələr tikilib. Pəncərələrdən
düşən işığın qədim divarlarda nə yazdığını da görməyəcəyik.
7 rəngli
alovun işığı
Memar Davud Axundov 1980-ci ildə müdafiə etdiyi doktorluq dissertasiyasında
sübut etməyə çalışır ki, Abşeronun cənubunda təbii qaz olduğundan bu məbədləri
e.ə. 9-7-ci əsrlərdə Midiya, Xarəzm, və Abşerron ustaları tikəndən sonra
Hindistan, Midiya, Babilistan və Xarəzmdən gələn atəşpərəst zəvvarların
müqəddəs ibadətgahı olmuşdur. D. Axundov iddia edir ki, Qız qalasının
kəlləsində lap qədimdə 7 baca inşa edilib. Binanın kəllə hissəsi sonralar
dəyişdirildiyindən indi həmin bacalardan heç bir əlamət qalmayıb. Qədim
zamanlarda məbədin altından çıxan təbii qaz saxsı boru vasitəsilə məbədin
7 bacalarına qaldırılıb orada yandırılarmış. Bu məbədin 7 müqəddəsinə
həsr edildiyi üçün hər birinin şərəfinə məbədin girişindən sağdakı divarında
, ayrı-ayrı mərtəbələrdə, bir-bir yerləşdirilmiş 7 qurbangah taxçası qoyulmuşdu.
Nəzirlər bu taxçalara qoyularmış. Qaz boruları bu taxçalardan keçib bacalara
qalxarmış. Bacalarda qoyulmuş müxtəlif metal duzları imkan verirmiş ki,
bacalardan rəngli alovlar çıxsın. Bu rəngli adovlar gecə vaxtı əzəmətli
məbədə ecazkar görkəm verərmiş. Əbədi odların üstündə tikilmiş Qalanın
işığını minlərlə kilometrdən görmək olurdu.
Balaca
kosmos
Qız qalası Günəş sistemini kiçik modelidir. Onun 9 pəncərəsi var (hazırda
8-dir, çünki «restovrasiya» zamanı pəncərələrdən biri qapadılıb), bu bizə
məlum planetlərin sayına uyğundur. Pəncərələrin asimmetrikliyi göy cisimlərinin
ziqzaqvari trayektoriyasını təsvir etməsiylə bağlıdır. Ən böyük pəncərə
ən böyük planet Yupiteri təmsil edir. 7-ci pəncərə isə T hərfi şəklindədir.
Məlumdur ki, 7-ci planet olan Uran yanpörtü şəkildə fırlanır. Ona görə
də başqa planetlərə nəzərən perpendikulyar pozadadır. Qız qalasının ən
üst mərtəbəsi göyün 7-ci qatını simvolizə edir. Qalanın hündürlüyü 28,7
metrdir. Bu Günəşdən Urana qədər olan məsafəni -28 700 milyon km.- simvolizə
edir. Beləliklə Qız qalası minilliklər sonra kəfş ediləcək astronomik
bilikləri özündə cəmləşdirib. Diqqət yetirilsə batıq və çıxıntı şəklində
görülmüş hissənin 31(30) zolaqlarıı asanlıqla samaq olar. Bu ayın günlərini
də göstərə bilərdi. Dayaq divarının cünub və şərq tərəfindən zolaqlar
sayılsa onların 24 olduğunu görərik. Bu, sutkada saatların sayını da bildirə
bilər. Abidənin cənuba baxan pəncərələrinin 4 olması fəsilləri, mərtəbələrə
qalxan pillələrin 12 olması isə ilin aylarını göstərir.
Keçmiş zamanlarda ulduzlar indikindən fəqli düzülmüşdü. Qız qalasının
bir qrup ulduza nəzərən tikildiyini fakt kimi qəbul edəndən sonra ulduzların
yerdəyişməsin nəzərə alaraq onun dəqiq yaşını təyin etmək olar. Onda bilinər
ki, Qız qalası 11-ci əsrdə yox, ən azı 3 min il bundan əvvəl tikilib.
Suyun
Allahla sazişi
1960-cı illərdə edilmiş üzdəniraq bərpa işləri (Mimikonov adlı memarın
başçılığı altında) qalanın quruluşunu tam dəyişərək onun nə üçün tikildiyini
sübuta yetirən dəlilləri sıradan çıxardı. Amma qala boyunca yuxarıdan
aşağıyadək uzanan bişmiş gildən olan borular qırılsa da indiyədək saxlanılır.
Hazırda qalanın elektrik xəttləri onun içindən keçir. İndiki mərtəbələr
də «bərpa» zamanı tikilib ki, qalanın müdafiə xarakterli olduğunu sübuta
yetirə bilsinlər. Amma bərpadan qabaq mərtəbələrin yerində 80 sm enində
dairəvari çıxıntılar vardı. Onların içindən suyun axması üçün novçalar
keçirdi və həmən gil borulara tərəf yönəldilmişdi. Bu axurlar qalanın
içindəki tempratur fərqindən yaranan atmosfer suyunun borulara tərəf axması
üçün nəzərdə tutulub. Gil borunun əsas funksiyası qalanın başındakı səma
suyu - yağış, qar (yəni insanla təmasda olmamış su) eləcə də qalanın içində
şeh şəklində yaranan təmiz suyu toplayıb qalanın quyusuna yönəltməkdir.
Qala dəniz kənarındadır və burda nəmişlik çoxdur. Bu su ayinlərdə istifadə
edilirdi. İndi bu quyuda su yoxdu, çünki quyunun suyu həmən gil borular
vasitəsilə yığılırdı.
Qədim dövrün müdrikləri düşünür ki, Yaradan bütün həyatın ssenarisini
suya danışıb, suya tapşırıb. Dinlərin demək olar ki, hamısında ibadətdən
əvvəl yuyunmaq, dəstənamaz almaq və böyük bayramlar zamanı yeməyi su ilə
salavatlamaq ritualı da var. İnsanın suya qarşı münasibəti ona sağlamlıq
gətirə də bilər, onu öldürə də bilər. Çünki suyun yaddaşı var. Məbəddən
götürülmüş suyun strukturu altıguşəli ulduz formasında olur. Ən təmiz
su insanla təmasda olmayan sudur. Bəlkə Qız qalasını tikən əcdadlarımız
bunu bizdən daha yaxşı bilirdi?
Bir sufi əfsanəsində belə deyilir: müdriklərdən biri öncəgörməlik edir
ki, gün gələcək dünyada su yoxa çıxacaq. Yalnız xüsusi olaraq yığılmış
sudan başqa içməli su heç yerdə olmayacaq. Sonra su yenidən qayıdacaq,
amma onu içən hər kəs ağlını itirəcək. Yalnız bir nəfər müdrik kişinin
sözünə baxıb su eytiyatları yığır. Su yoxa çıxan gün o, yalnız öz ehtiyatında
olan sudan içirmiş. Sular kəhrizlərə, quyulara qayıdanda hamı hərisliklə
sudan içdi və havalandı. Təkcə həmin kişi öz suyundan içirdi və hamı onu
dəli adlandırdı. Səbri tükənən gün kişi bütün ehtiyatını torpağa töküb
hamının içdiyi sudan içdi və hamının dediyi kimi «ağıllandı». …Qız qalasının
düz yanında qayada ovulmuş daş qəbrin izləri görünür. Bilinir ki, onun
içini sonradan doldurublar. Bəlkə bu elə həmən kişini qəbridir?
Müqəddəs
Varfolomeyin son ünvanı
Qız qalasının yaxınlığında müqəddəs Varfolomey kilsəsinin qalıqları yerləşir.
O, İsa peğəmbərin 12 həvarisindən biri idi. Belə bir fikir var ki, həvari
Varfolomey dərin kök salmış atəşpərəstlik ənənələri olan kahinlər şəhəri
Barukda (Bakıda) xristianlığı təbliğ etdiyi üçün 71-ci ildə Qız qalasının
qarşısında İsa Peyğəmbər kimi edam edilib, çarmıxa çəkilib və dərisi soyulub.
Bu barədə məlumatı 7-ci əsrin məşhur tarixçisi Moisey Kalakantuyskidən
də oxumaq olar. Sonralar onun edam edildiyi yerdə alban kilsəsi tikilib.
1892-ci ildə Qız qalası yanındakı qədim məbədin yerində Varfolomey kilsəsi
tikilib. Lakin Sovet dövründə bu kilsə başqa kilsələr kimi dağıdılır.
Əgər bu mənbələrə inansaq deməli əsrimizin 71-ci ilində Qız qalası artıq
öz yerində durmuşdu və atəşpərəst məbədi kimi tanınırdı. Amma bu mövzuda
apardığımız bütün axtarışlar yenə də erməni müdaxiləsinə tuş gəldi. Bütün
mənbələrdə xristianlığı qəbul etmiş Albaniya əvəzinə qədim Armeniya yazılmağı
bir yana, Bakının da qədim erməni şəhəri olması xüsusi qeyd olunur. Bəzi
yerlərdə şəhərin adı Albane, bəzən isə Albanepolis, Abanopolis kimi verilir.
Amma bundan əvvəl şəhərin vəhşi camaatı, həvarinin dərisini soyan qansız
bütpərəst adamlar təsvir edilir, sonra buna baxmayaraq şəhərin xristianlığı
çoxdan qəbul etmiş ermənilərin şəhəri olması abırsızcasına təkid edilir.
Müqəddəs Varfolomeyin qalıqlarını qalay qaba yerləşdiririb suya buraxırlar.
Qalay qab üzərək Sitsiliya yaxınlığında Lipari adasından çıxır. Xəzər
dənizinə buraxıldıqdan sonra bu qabın suya batmayıb üzə-üzə (?) Aralıq
dənizindən çıxmasına inanan xristianlar yəqin ki, Bakının da erməni şəhəri
olmasına eyni cəhdlə inanırlar.
Qadın baxışı