Göylərin yerlə sevişməsindən insan yarandı
Rəvayətə
görə il təhvil olanda ağaclar torpağa əyilər və balıqlar bir anlığa quyruq
üstə qalxarlar
Bu
il təhvil olur balqabaq üstə
Dəryada balıqlar duracaqdır ayaq üstə
Əliağa Vahid
Ötürdüyümüz çərşəmbə
el arasında torpaq çərşəmbəsi adlanır. Bundan əlavə ona qısa çərşəmbə,
ot çərşəmbəsi də deyilir. Həmən gündən etibarən otlar cücərib torpığı
yaşıl rəngə bələyir. Bakıya baxanda o, yaşıl görünmür, yaşıl bağları,
bağçaları olsa da. Amma buranın da torpağı Tanrıya söz verdiyindənmi,
yoxsa adəti üzrə hər il olduğu kimi oyanır.
Səməni,
saxla məni
Bahar bayramı mərasimi Yer kürəsində insan həyatının meydana
çıxması qədər qədimdir. Sayca üçüncü olan torpaq çərşəmbəsində torpağı
ana təbiət su ilə islatdı, günəşlə isitdi və onu yaratmağa hazırladı.
Ona görə də ilk yaz əkininə xışla-kotanla məhz torpaq çərşəmbəsində başlayardılar.
Qısa çərşəmbədə atların yal və quyruğunu çeşidli ziynət əşyalarıyla bəzəyir
və səhraya buraxaraq azad edirlər. Nənələrimiz «Səməni, saxla məni, ildə
göyərdərəm səni» deyib buğda isladardılar. Səməni hazırlama mərasimi təbiətin,
insanın məhsuldarlığının simvolu olaraq magik və ibadət funksiyasını da
daşıyırdı. Məsələn, səməni vasitəsilə sonsuz qadınların təmizlənməsi mərasimini
keçirirdilər. Bunun üçün qadnın başına cücərmiş buğda olan qabı qoyur
və ora su tökürdülər. Başqa bir qadın isə bu axar su şırnağını qayçı ilə
kəsib deyirdi: «Bu səmənini bərəkətli eləmiş qüvvələr, bu qadını da qollu
budaqlı, övladlı elə». Səməni hazırlama prosesinə yalnız qadınlar buraxılırdı.
İri qazan qoyulmuş ocağın odunu başı bütöv (yəni ailədə xoşbəxt, əri,
uşaqları olan) qadın yandırardı. Mərasimi isə hörmətli, ağbirçək qadın
idarə edərdi. Səməni hazırlanan yerə kişilər, başqa dinə inananlar və
bəd nəzəri olanlar buraxılmazdı. Bəzi regionlarda qazana bir çimdik duz
atardılar ki, bəd gözdən qorusun. Bu mərasimin adını səməni toyu qoyardılar.
Torpaq çərşəmbəsində bar cətirməyən ağacları zaminə götürmək mərasimi
də icra edilir. Ağacı kəsilməklə hədələyirdilər və kimsə onun yerinə bar
gətirəcəyini söz verib zaminə götürürdü. Deyilənə görə belə üsulla zaminə
götürülmüş ağaclar bar verməyə başlayır və heç vaxt da kəsilmirdi.
Göylərin
yerlə məhəbbətindən insan yarandı
Hələ «Bilqamış» dastanında kainatın, insanın yaranması, taleyi, müqəddaratı
tanrıların hökmü ilə, Göylərin yerlə, torpaqla qovuşması, məhəbbətilə
izah edilir. Torpaq müqəddəsdir, ona görə də qədim inamlara görə torpaq
becərilib taxıl əkiləndə devləri tər basırdı. Dəyirman işə düşəndə devlər
əzişdirilirdi. Un əmələ gələndə onlar fəğan qoparırdı, çörək bişiriləndə
qorxularından yeraltı mağaraların küncünə qısılıb titrəyirdilər. Azərbaycan
türklərinin inanc, and və müdrik kəlamlarında bu təsəvvürlər hələ də yaşamaqdadır.
Boz şəhərin
tarixi
Ola bilər bu gün şəhərə yaz gəlməsi, torpağın oyanması, otların baş qaldırması
hiss edilməsin. Ümumilikdə Bakı həmişə yaşıllığa tamarzı qalan bir şəhər
olub. 19-cu əsrə qədər Bakı tamamilə yaşıllıqsız bir şəhər idi. Bəzi yerlərdə
nar kolları, əncir ağacları vardı. Bu şəhərin mürəkkəb təbii şəraitiylə
bağlıdı. 19-20-ci əsrlərin qovşağında neft hasilatı ilə bağlı şəhərin
planlaşması, şəhərin lendşaf memarlığı da gündəmə gəldi. Mərkəzdə ictimai
bağçalar əmələ gəldi. Amma şəhərin real yaşıllaşdırılması 1917-ci ildə
ilk su kəmərinin işə düşməsindən sonra inkişaf elədi. 1923-cü ilə Nəbatət
bağının salınması yaşıllaşmada həlledici rolu oynadı. Müxtəlif ölkələrdən
bitkilər gətirilib bu bağda yerli təbiətə uyğunlaşdırılır və sonra bütün
şəhərə yayılırdı. Bu gün artıq 80 yaşlı nəbatət bağının, elmi laboratoriyaların
olduğu zamanda hazırda şəhərə əcnəbi bitkilrin gətirilməsi gülünc görünür.
Çünki onlar bir mövsümdən sonra çoxmilyonluq sərfiyyata baxmayaraq sərt
Bakı iqlimində məhv olurlar. Keçən əsrin 20-30-cu illərində şəhərin birmərtəbəli
köhnə evlərini söküb yerində bağlar salırdılar. İndi isə əksinə, yüzillik
ağacları qırıb yerinə yaşayış binaları tikirlər.
Amma vaxt vardı Bakı və Abşeron yarımadası yaşıllıq içindəydi. Hətta alimlər
deyir ki, 100 min il əvvəl buralar bataqlıqlarla dolu idi. Bataqlıqlar
ətrafında çoxlu heyvanlar məskən salmışdı. Keşlə, Binəqədi, Dügah, Xırdalan
tərəfdə aparılar qazıntı işləri dediklərimizi sübut edir. Keşlə yaxınlığınlakı
daş karxanada at, çaqqal, kərgədanını kəllə sümükləri, Piallahı adasında
maralların izləri, Dügah tərəfdə ibtidai öküz- turun skileti tapılmışdır.
Bəzi mənbələrdə Abşeron yarımadasnda ceyran sürülərinin olması da yazılır.
Onlar 19 əsrə qədər Bulla adasında hələ də vardı. Nəinki Abşeronun, hətta
bütün Qafqazın təbiəti barədə ən ceşidli faktları Binəqədi tərəfdəki paleontoloji
tapıntılar aşkarlayır. 10 min illər əvvəl Abşeronun «savanna landşaftı»
olan zamanlar düzənliklərdə ardıc kolları, armud, püstə ağacları bitərkən
hava indikinə nisbətən daha çox nəm və soyuq idi. Su çəkildikcə Binəqədi
tərəfdə şirin suyu olan göl əmələ gəlmişdi. Suyun sahili qara neftlə və
qamışlıqla örtülmüşdü. Heyvanlar bura su içməyə gəlir və neftli qatışığın
içində batıb qalırdılar. Ona görə də Binəqədi gölü quruyub dərin, qatı
neft təbəqəsi əmələ gətirəndən sonra qədim heyvanların bir növ qəbiristanlığına
çevrildi. 1938-ci ildə aparılmış qazıntılar nəticəsində Binəqədi qır gölündən
50 min heyvanın sümükləri çıxarıldı. Onların arasında artıq nəsli kəsilmiş
çoxlu nadir heyvan qalıqları vardı. Abşeronda, Xəzər sahillərində yaşayan
qəribə heyvanlar barədə baralara gəlmiş səyyahlar da çox yazıblar.
Bakının
gözü yoldadır
Təyyarədən yerə baxanda torpaq zolaq-zolaq olmuş yolların yumağına daha
çox bənzəyir. Hara aparır bu yollar? Vaxtilə bütün dünyanı birləşdirən
İpək yolu Bakıdan keçirdi. Bu şəhərdə yaşayanların az qala hamısı bilir
ki, Bakının altı yeraltı yollarla doludur. Onlardan salamat olanı da var,
dağılıb gedəni də. Deyirlər ki, Qala kəndində Cümə məscidində yeraltı
yollar hələ durur. Razin (indiki Bakıxanov qəsəbəsi) mağarasına Nardarandakı
xan sarayından yol varmız. Quldur Razin bu yolla qarət etdiklərinin aparıb
mağarada gizlədərmiş. İçərişəhərdəki Divanxanada yerdə adam boyu qədər
quyular var. Onların üstü dəmir barmaqlıqla örtülüb. Deyirlər ki, o vaxtlar
günahı olanı quyuya salar başını bayırda qoyardılar. Günahı sübuta yetən
kimi başı kəsib meyiti dənizə atırdılar. Guya burdan dənizə aparan yeraltı
yol varmış. Mərdəkandan İçərişəhərə aparan yeraltı yollar var. Qız qalasının
yanındakı daş hissədən Bayıl buxtasına yol varmış. Bayıl buxtası indi
artıq çöküb. Bu yaxınlarda isə Qubernator bağını yenidən təmir edəndə
fontanın altından yol çıxdı. Bakı deyəsən həm də yollar şəhəridir.
Xəzəri
Aralıq dənizi ilə sualtı yollar birləşdirir
İtmiş sivilizasiyalardan ən qəribəsi olan Atlantida həla suya qərq olmamışdan
əvvəl Aralıq dənizindən tutmuş Xəzər dənizinə qədər ərazilər çox münbit
torpaqlar idi. Bu ərazilərdə kök salmış sivilizasiyanı Osiris sivilizasiyası
adlandırırlar. Alimlərin fikricə onlar Misir sivilizasiyasının baniləri
olmuşlar. O vaxtlar Nil çayı da tamam başqa yolla axırdı. Aralıq dənizinə
tökülmək əvəzinə sahil boyu şimali Misirdə qərbə dönür, Aralıq dənizi
yerində böyük bir göl əmələ gətirir, Malta və Sisiliya tərəfdən Atlantik
okeana axırdı. Atlantida batandan sonra Aralıq basseyni də batıb köçməyə
məcbur olmuş osiriyalıların şəhərlərini suya qərq elədi. Ona görə də indi
Aralıq dənizində, Xəzər dənizi sahillərində su altından şəhərlər, sahillərdən
saysız meqalitik məskənlər tapılır. Arxeoloqlar deyir ki, sular altında
200-ə qədər şəhər qalıb. Sonradan doğulan Misir, Minoy (Krit), Miken (Yunan)
mədəniyyətləri böyük bir sivilizasiyanın qalıqları imiş. Maltada suyun
altında və kənarlarında tapılmış daş yollar ola bilər ki, böyük Osiris
sivilizasiyasının magistral yolları imiş. Belə yollar Xəzər sahillərində
də doludur.
İlk dəfə daş yollar barədə 1730-cu ildə Bakıda olmuq akademik Lents danışıb.
O, Böyük Zirə adasının (keçmiş Nargin) qayalarını yarıb iz salmış araba
yollarını təsvir edib. Onlar suyun içinədək aparırmışlar. Yolun səmtinə
görə çox cuman ki, bu yollar Şıx kəndi, yaxud Bakı buxtasının ən cənub
nöqtəsi olan Şıx dilinə tərəf uzanırmış. Daha sonra 19-cu əsrdə Azərbaycan
tarixçisi Abbasqulu ağa Bakıxanov öz əsərlərində belə yazırdı: «Bakı qəzasında,
Bilgəh, Zirə, Bibiheybət kəndlərində və bəzi adalarda qayaların üstündə
dənizin içinə uzanan araba izlərindən salınmış daş yollar görünür». Bilgəh
və Nardaran arasında Ümid qaya adlanan yerdə iki təkərli araba izlərindən
salınmış yollar barədə məşhur tədqiqatçı Sara Aşurbəylinin də qeydlərində
oxumaq olar. 20-ci əsrin sonunda Hövsan və Türkan, daha sonra Dübəndi,
Qala və Suraxanı tərəflərdə belə yolların kəşfini sensasiya hesab etmək
olar. Bu yolların əksəriyyəti dənizə tərəf aparır. Abşerondakı daş yolların
Aralıq dənizindəki yollarla çox oxşar olmasını mütəxəssislər artıq təsdiqləyiblər.
Abşeron daş yollarının Malta yolları ilə qohumluğu və yaşıd olması ehtimal
edilir. Yollar tapılan bütün ərazilərdə tunc dövründən, neolitdən qalma
kurqanlar və qədim insan məskənləri var. Ola bilərdi ki, bu daş yollar
qədim sitayiş mərkəzlərini öz arasında birləşdirən yollardır. Amma araba
təkərlərinin qayada iz salması inandırıcı gəlmir. Maltadakı tədqiqatçılar
fərz edir ki, bir vaxtlar dənizlər geri çəkilən zamanlar sahil zolaqları
lil və palçıq içində olub. Dənizə tərəf keçmək istəyən insanlar dizəcən
palçığın içində öz qayıqlarını xizək tipli bir qurğuya qoşub dənizə tərf
sürüyürmüşlər. Əsrlər keçdikdən sonra, günəş buraları tamamilə qurudub
suyunu əlindən alandan sonra daşlaşma prosesi gedib. Qayalar beləcə əmələ
gələrək qədim araba izlərini bizim günlərə qədər gətirib çıxarıb. İndi
20-ci əsrin adamları sahildə ev tikərkən bu tarixi məqamı dinamitlə partladıb
yerində villalar ucaldırlar.
Sükut
qalası
Zərdüştilik zamanında torpaq müqəddəs sayıldığından ölüləri torpağa basdırmazdılar.
Saxsı qablarda, yeraltı sərdabələrdə, oyuq qəbirlərdə dəfn edərdilər.
Torpağı murdarlamamaqdan ötrü xüsusi qüllələr- dahmalar tikib meyitləri
onların üstünə qoyurmuşlar. Tabuya görə kim insanın və itin meyitini torpağa
basdırsaydı ona 500 at qamçısı vurulurdu. Hansı torpaqda ölən olurdusa
o yeri bir il suvarmaq və becərmək olmazdı. Meyitləri 2 nəfər yüksək,
daşlı, quru yerə aparardı. Meyit daşıyanlar ömürlük natəmiz saylardı.
Onları odun, suyun, müqəddəs ocağın 300 addımından yaxına buraxmırdılar.
Başqa adamlardan isə 3 addım aralı qalmaları tələb olunurdu. Çılpaq, daşlı
yerdə ölünün saçından və ayağından bənkidirdilər ki, quşlar və quduz heyvanlar
əti yeyərkən sümükləri apara bilməsin. Meyitdən təkcə sür-sümük qalırdı.
Onları bir yerə toplayıb xüsusi saxlama yerinə «dahma»ya qoyurdular. Dahmanın
mənası «susmaq qalası» deməkdir. Bu söz qaranlıq, soyuq ev anlamında və
«daxma» formasında bu gün də işlənir.
Tikmədim
özüm qalam…
Yampolski belə hesab edir ki, Azərbaycan zərdüştilik üçün bir növ papa
vilayəti rolunu oynayırmış. Çünki ən nüfuzlu atəşpərəst məbədləri Azərbaycanda
yerləşirdi. Bir çox alimlər Abşerondakı çoxsaylı qalaları zərdüştilik
zamanından qalmış məbədlər hesab edirlər. Bu məntəqələr gələn zərdüştilər
üçün salınırdısa buna müvafiq məbəd-qüllərə tikilməliydi. Zərdüştilər
ibadətə liyiq 30 başlıca ilahi tanıyırdılar. Abşeron qalalarının sayı
da təqribən o qədərdir. Abşeronun toponimlərinin təhlili göstərir ki,
burada yaşayış yerlərinni adları da «yer, ev» mənasını verən xan(a), san,
qan, kan, an, van şəkilçiləri tez-tez işlədilir. Bu şəkilçilər bu yerlərin
pir olduğuna işarə edir. Od məbədlərini Od yeri, Od Evi adlandırırmışlar.
Abşeronun adı özü su kultu ilə bağlıdır (Su- sura yeri).Bakı şəhəri -
Baqa-van (Baqa – İllah, Od Allahıdır), (A)Turkənd (Od evi, yeri), Suraxanı
(Sura- su və bərəkət ilahəsinin adıdır), Mərdəkan ((M)Arta-kan), Şağan
((A)Şa-Xan. Arta (Aşa)- mömünlik, təmizlik, kosmik nizam ilahisi), Əmircan
(Əmir- tato – ölməzlik ilahisi), Maştağa (Qədimlərdə Ahura Məzdanı Məşdaku,
Məzdaka, Məzduka adlandlırırdılar), Ramana (Ramano- sülh, əmin-əmanlıq
ilahıdır), Fatmayi (Fatmayi- Edas bayramı – ölmüş möminlərin ruhuna həsr
edilərdi), Razin (Rasin- ədalət ilahı), Xırdalan (Xordad- sağlamlıq və
səhhət ilahı), Zabrat (Zab -Ratu), Corat (Co- Ratu. Ratu insanlığın Ruhani
rəhbəridir) və s. Zəvvarlar bütün Abşerona səpələnmiş məbədləri ziyarət
edir, ilahların şərəfinə qurbanlar kəsir, dualar oxuyurdular. Az məskunlaşmış
və nisbətən kasıb Abşeron torpağında bu qədər qala məbədləri, karvansara
və ovdanları yalnız zəvvarların ianələri hesabına ucaltmaq olardı.
***
Bu gün Bakının torpağında gəzişərkən hər kəs unutmamalıdır ki, şəhərin
altında şəhərlər yatır. Bakınan yerüstü yolları heç yeraltı yolları qədər
görməyib. Şəhərin yalınlığından şikayət edəndə onun nə vaxtsa cənnət kimi
yamyaşıl olduğunu, yaxud nə vaxtsa yenə də yaşıllaşacağını düşünək. Axı
dünya durduqca torpaq hər il cücərəcək. O, bunu Tanrıya söz verib…
Qadın baxışı