• Publisistika
• Cızmaqara
• Araşdırma
• Müsahibə
• Portret
• Köşə

İntelligent- sən kimsən?

İntelligent kastası bütün dövrlərdə olub. 60-cılar, dissidentlər, 37-də qırılanlar – adlandırılmasından asılı olmayaraq cəmiyyət onların fikriylə hesablaşıb. Hələ ki, intelligent millətin siması, beyini və vicdanı olaraq qalır. Bəs niyə heç kim dəqiq deyə bilmir ki, intelligent kimdi. Onları həbs eləyirlər, sonra azadlığa buraxırlar, ödül, mükafatlar verir, dediklərindən sitat gətirirlər. Kimdi onlar?
Həyatımıza dəyər verərkən hamı intellektual baryer adlanan maneə ilə rastlaşır. Bu həddən aşağı düşmək olmaz, daha doğrusu intellektual insan bunu özünə icazə verməz. Yalanı doğrudan, yaxşı musiqini popsadan, əsil yaradıcılığı cızmaqaradan, bestselleri bellitristikadan ayırmaqda intelligentin tayı-bərabəri yoxdu. Bu əzablı işdə onlar ictimai fikirdən xəlvətcə təlqin gözləmədən öz fikirlərinə arxalanırlar. Hər intelligentdə meyarlar kompleksi formalaşır ki, bunlar adətən bütün intelligentlərdə üst-üstə düşür. Bu meyarlar təkcə davranışla məhdudlaşmır. Bu özünü tərbiyə, danışıq, dünyaya baxış, canlı təbiətə münasibət, qohumlara, dostlara, uşaqlara münasibət, ədalət hissi və ümumi mədəniliklə ölçülür.

Kütlənin ixtiyarına verilmiş ideya bir polk əsgərin əlinə verilmiş qız uşağı kimidir
İntelligent sözü latın dilindən tərcümədə «anlayan», «bilən» deməkdir. Termin kimi 18 əsrdən bəri işlədilir. Alman və fransız dilləri sayəsində rus dilinə köçüb. (Hörmətli oxucu məni bağışlasın, amma mən yazıda ziyalı sözünü işlətməkdən vaz keçdim. Nurlu, işıqlı mənasını verən bu kəlmə fərqli anlam daşıdığından bəzən reallığı tam əks eləmir). İntelligent deyəndə xalqın savadlı, ağıllı və inkişaf etmiş zümrəsi nəzərdə tutulur. İntelligentin tərifini, fomulunu çıxarmağa çalışaq: «İntelligent o insana deyilər ki, elədiyini heç kim görməyibsə belə o əskik hərəkətlərindən utanar». Ağlı bacarığından, biliyi məlumatlığından, ambisiyasının isə sadalananlardan daha artıq olan insana intelligent – deyilir.
İntelligentin sosial funksiyası var: mədəniyyətin qoruyucusu, yeni ideyaların generatoru, tənqidçi, bir sözlə ictimai fikrin düşünən orqanı olmalıdı. Nə qədər narahat olsa da həqiqəti deməli, və dediyinin məsuliyyətini daşımalıdı. Tapıntılarını, nəticələrini cəmiyyətlə bölüşmək ehtiyacı bu zümrənin fərqləndirici xüsusiyyətidir. İntelligent içində hakimiyyətə müxalif olmalıdı. Aktiv, siyasi fəaliyyət kimi yox, xalqın rifahı naminə hər şeyi şübhə altına salıb bir növ tərəzidəki kimi ölçüb-biçmək istəyindən. Bu intelligentin daxili özünü təkmilləşdirmə istəyindən qaynaqlanır.
Qərbdə, eləcə də okeanın o tayında intelligent anlayışı yoxdı. Onlarda yalnız intellektual insan anlayışı var, yəni bilikli, savadlı, bacarıqlı, bir sözlə professional. Onların professionallarının cəmiyyət qarşısında üzərinə götürəcək missiyası da yoxdu. Necə deyərlər hərə özünə işləyir.
İntelligenti həmişə ayıramq olar. Ən əvvəl müsahibinin sözünü kəsmədən dinləmək bacarığından və başqalarına qarşı səbirli, hətta razılaşmadığı mövqeləri anlamaq qabliyyətindən və öz xalqının qayğısına qalmaq istəyindən ayırmaq olar. İntelligentə adətən irad tuturlar ki, tənqid eləməkdən başqa əlindən bir iş gəlmir və özü heç nə eləmir. Zəmanəni rahat buraxıb az miqdarda məvaciblə insanları müalicə eləmək, məhdud auditoriya üçün yazı yazmaq, kiçik qonorarla elmi irəli aparmaq, texnikanı təkmilləşdirmək. Bəs bunları sayılmır? İntelligentin daha bir missiyası da ola bilər. Cəmiyyət üçün güzgü funksiyasını daşıyıb onu olduğu kimi göstərmək. Güzgü heç vaxt məsləhət verməz, sadəcə göstərər.

İntelligent daltonik kimi həyatın rəngarəngliyini görmək səadətindən məhrumdur
İntelligent, ziyalı dedikdə sosioloqlar əqli əməklə məşğul olub mədəniyyətin inkişafına təkan verən və adətən ali savadlı adamları nəzərdə tuturlar. Bu məsələyə daha bir yanaşmaya görə isə cəmiyyətin mənəva etalonu sayılan təbəqə də intelligent sayıla bilər. Siyasi baxışlarına görə də onlar iki qrupa bölünür: Bir qismi vətəni iki quruşa satardılar, əgər əllərində olsaydı. O biri qrup isə ətraf torpaqları da məmnuniyyətlə alardı, amma imkanları yoxdu.
İntelligenti kütlədən ayırmağın asan yolları var. Onları dialoq aparmaq tərzindən tanımaq olur. Onlar fakt çatışmayan yerlərdə erudisiyanı işə salırlar. Məsələn bir kəsdən şər və xeyir haqqında soruşublarsa o əvvəl şərin xeyirə çox yaxın olması barədə uzun-uzadı danışar, sonra isə şərə münasibətini dilinə gətirər. Belə dialoq zamanı efirdə qurcalanan və belə sualı verməyə, ən vacibi mənasız cavabı eşitməyə, başını razılıqla yelləməyə məcbur olan aparıcını görmək çox məzəli olur. Ətrafdakılar bu ağıl nümayişindən bayılmalı və heyran olmalıdırlar. Amma adətən bu üsullar lap köntöy, savadsız adamlara təsir eləmək gücündədi, intellektuallara yox. Çünki onlar özü də bilir ki, dedikləri öz ağlının məhsulu deyil, hansısa kitabdan oxunmuş və özününkü kimi qələmə verilmişdir. İnternetdəki intelligentlər əksərən hesab edir ki, ölkə daxildən çürüyüb, ölkədə yalnız rüşvətxorlar və oğrular irəli gedir, mənəviyyat əldən gedib və əvvəlki dövrdəki kimi deyil. Bununla belə bu söhbətlər gündəliklər və bloqlarda emosiya saçıb deyinməkdən o yana keçmir.
İntelligentin doğulduğu yer mətbəxdir. Burda qitara sədaları altında mahnılar oxunur, havayı çay sel kimi axır, yanında xırçıldatmağa qənd olmasa belə, paralel olaraq sistemi dağıtmaq barədə plan cızılır. Onlar nədənsə kimi gülləməyi, hakimiyyət dəyişəndə kimi irəli çəkməyi dəqiq bilirlər. Amma mətbəxdə tez-tez çay əvəzinə araq içildiyindən, illər də onun görkəminə sığal çəkdiyindən həmən gün gələrsə xalq belə intelligentini araya çıxarmaqdan belə utanar. İndi həmin mətbəxlər boşalıb, hamı internetə köçüb. Burda auditoriya böyükdü, dahilik iddiasına heç kim mane olmayacaq və heç kim liderinin zahiri görkəmini də görməycək.

«İlahi, biz xalqdan nə qədər uzağıq!»
deyib araq içərək isterikaya düşmək intelligentin mahiyyətinin mənəvi dayaqlarından biridir. O, düşünür ki, xalqın qaymaqları hər zaman incidilib və lazımi səviyyədə qiymətləndirilməyib. O, əmindir ki, intelligent yaşadığı ölkə və zamana layiq deyil. Ona başqa vaxt, başqa xalq versən gör nələr olar?! Ona başqa hakimiyyətdə vermək lazımdı, indiki onu boğur. Əlbəttə ki, əsil elita dözülməz dərəcədə az məvacib alır.

Bogema gəzintidədi, xahiş olunur yedizdirməyəsiz!
Bu bir növ potensiya problemləri ilə həkimə müraciət eləmiş kişi kimidir. Kişi heç vaxt gücsüzlüyünü boynuna almadığı kimi intelligent də pulsuzluğunu dilinə gətirməz. Hətta borc götürmək cəhdlərində də pulun onun həyatında o qədər də vacib olmadığı və mənasız olduğu barədə uzun-uzadı danışa bilər. Hələ üstəlik istəyər ki, ondan bu pulu götürməyi xahiş eləsinlər. Minnətlə götürəndən sonra imkan tapıb onun dostluğunu pulla almaq istədiyinizə bir eyham da vura bilər. Qəribədir ki, insanda sosial acizlik və parazitlik etdiyi cəmiyyətə ikrah - hər iki hiss paralel yaşaya bilir. Məsələ bundadır ki, hamını «Ağıllı və vicdanlı olarkən hörmətli və imkanlı olmaq olarmı, ya yox,» sualı çox maraqlandırır. Çətindi, amma mümkündü. Dünya ortabab insanların bacarığına uyğun biçilib. Ona görə də ortadan yuxarı qabliyyətli insanların həyatı ya macəraya, ya da faciəyə çevrilir.
Bir də ki, intelligent satılmayan şəxsiyyətlərə deyilir. Ömrü boyu matorlu gəmidənsə yelkənli gəmidə üzmək istəyənlər bir gün anlayır ki, benzini almaq olar, küləyi isə yox.

Təbii mühitdə intelligentin özünü aparması
Çox vaxt yaddaşı kitablardan sitat gətirməkçün yetərli qədər olsa da müəllifi və kitabın adını unudur. «Bir kitabda oxumuşdum ki…» girişi intelligent mühitində norma sayıla bilər.
Arabir Remark, Mark Tven, Hemenquey milli intelligentlər missiyasını üzərinə götürür.
Bu statusu pulla almaq, mənimsəmək olmaz, ona yalnız zülmlə daşımaq olar.
İntelligent heyvani instinktə hiss deməz. Onlar hiss və instinkti səhv salmır. Onlar bu hissləri birləşdirə bilir.
İntelligent qadınlarla çox maraqlanır. Çox soruşur, oxuyur, öyrənir.
İntelligent uğursuzluqların açarını özündə axtarır və heç vaxt da tapmır.
İntelligent əclaflıq və axmaqlıq eləsə də namuslu insan olmaqda davam eləyir.
İntelligent ətrafdakıların idiotluğunu anlayacaq dərəcədə böyük ola bilir.
Cəmiyyətin bəlası olmaq hər bir inteligentin müqəddəs borcudur.
Bu hər bir intelligentin başına gəlir: əvvəl əziyyət çəkir, əsəbləşir, sonra özünə qapanır, sonra nə edəcəyini bilməyəndə inkişaf eləməyə başlayır.
İnteliqent öz dilində danışmır, onun fikirlərini rahat ifadə edə biləcək yabançı dillərdən birini seçir.
İntelligentin vəzifəsi olmaqdır. Öz mövcudluğu ilə insanlara əzab verməkdir. Bu əzabla zorakılıqdan uzaq üsulla insanları inkişaf etdirməkdir.
İntellektual mübahisədə intelligent həmsöhbətini boğazından yox, qalstukundan yapışır.
İntelligent mədəniyyət yaradan bir parazit formasıdır. Onun yaratdığı təkrarsızdı.
İntelligent insanlar haqqında onların layiq olduğundan daha yaxşı düşünür.

Niyə bu qədər yazıq, köməksiz və kasıbsan?
Bu gün heç kim intelligent olmaq və belə adlandırılmaq da istəmir. İntelligentin həyata uyğunlaşa bilməmisi əfsanəsini zəiflər yaradıb. Onlar anlayır ki, heç vaxt ağıllı, namuslu və vicdanlı ola bilməyəcəklər. Onlar çarpışıb səma altında özlərinə yer qazanacaq, əclaflıq da edəcək, cəmiyyətdən də oğurlayacaq, özünə gün ağlayacaq, seçib seçiləcək. Amma heç vaxt intelligent olmayacaqlar. Vaxtaşırı əsil intelligentə yerini göstərib ətrafından qovlayacaq da. Bu bir növ rəfiqəsini danlayan fəhişənin nitqinə bənzəyər: «Əgər belə ağıllısansa, niyə bu qədər yazıq, köməksiz və kasıbsan?». Cənablar, düşünməkdən, vicdanlı olmaqda qorxmayın. Narahat olmayın, batıb itməzsiz. Onsuz da axmaqlar həmişə çoxluqdadı.
İndi intelligensiyamızın gözü xaricdə, ölkədən dişarıda yuva qurmağa dikilib. Gedib gözəl yaşam görənlər də az deyil. Amma emiqrantın amerikalı olacaq məqamda dediyi anda bir diqqət verək: «…Mən tamamilə və büsbütün şəkildə bir vaxt vətəndaşı olduğum müstəqil ölkə, dövlət, krallıq, hökumət və monarxa verdiyim vəfa andından və üstümə götürdüyüm öhtəliklərdən imtina edirəm». Bu sözləri dilinizə gətirməyə cəsarətiniz çatsa siz də gedin. Ziyalılar belə andı içməz.
Aforizmlər:
İntelligent xalqın beyni yox, nəcisidir. (Vladimir Lenin)
İntelligent cəmiyyətin tullantısıdır. (Adolf Hitler)
İntelligent söyüşdür. (Vladimir Mayakovski)
İntelligentin bioqrafiyası onun oxuduğu kitablardan ibarətdir.( Mandelştam)