Sərhədləri aşan sərsəmlik
Bernard Şou: «Ağıllılar cəmiyyətə uyğunlaşır, axmaqlarsa dünyanı özünə uyğunlaşdırır. Ona görə də dünyanı dəyişməklə tarixi elə axmaqlar yaradır».
Ağıllılar və axmaqlar… Ağlın
ifadəsi bir sözə sığırsa axmaqlıq sərsəmlik, giclik, səfehlik, sarsaqlıq
kimi çalarlarda işlənir. Bu iki kriteri arasındakı sərhədlərin yeri
dəqiq deyil. Biz ağıllı olmaq nədir bilirik, tam axmaqlıq, abdallıq
da gözümüzdən qaçmır. Ola bilər kiminçünsə axmaqlıq mövzusunda araşdırmanın
özü mənasızdı. Axmaqlığı özümüz etsək onu görmürük, basqasının axmaqlığı
gözümüzə girir. Ona görə də tam ciddi görkəm alıb həmin ciddiliklə mövzumuzu
araşdıraq.
Qadına ağıllı desən…
Məşhur parodiyaçı Klara Novikovanın bu mövzuda maraqlı səhnəciyi
var. O, deyir ki, ağıllı qadına nəsə lazımdırsa, o lazımi orqanlara
müraciət edir, qapılar döyür, əsəbləşir, dava salır və axır nəticədə
istədiyini əldə edə bilmir. Axmaq qadın isə lazımi sənədləri yığmaq
əvəzinə güzgü qarşısında bir az artıq dolaşır və lazımi idarənin rəisi
ilə görüşəndə gülümsəməyi unutmur. Rüsvət vermək məqamı gələrsə özünü
lap gicliyə vurur. Özü də axmaq görünmək qorxusu keçirmədən «Oy, mənim
pulum yoxdu…» deyir. Nəticədə istədiyi sənədi alır. Səhnəciyin sonunda
Novikova deyir: «Əgər kiməsə ağıllı qadın deyirlərsə, deməli o, lap
axmağın biridir».
Adi həyati hadisəni təsvir edək: tanışlarımdan biri ətrafının ağıllı
saydığı bir qadındır. Məişət problemləri onu bizneslə məşğul olmağa
məcbur edib. O, planlar cızır, aktrisalıq qabliyyətini işə salıb lazımi
vəsait əldə edir, kredit tapır, lazımi adamlarla görüşür, fəhlələrlə
özü razılaşır və s. Hansısa məqamda nəzərə alnmamış bir incə nüans bütün
planları alt-üst edir. Şəxsi həyatı da elə bu gündədir. Onun yaşadığı
bütün məhəbbət romanlarınnı hamısına fəlakət yarlıkı vurmaq olar. Bununla
belə onlarla qadın tanıyıram ki, ağzını açmağıyla axmaq fikir deməyi
bir olur. Beləsinin şəxsi həyatı da, professional fəaliyyəti də yerindədir.
Axmaqlığın sərhədləri hüduduzdur
Axmaqlığın (həm kişi, həm də qadın) lüğəti izahi belədir:
Bu söz öz ağlının real sərhədlərinə dəqiq qiymət verə bilməyən adamlara
deyilir. Bəziləri ədəbiyyatdan danışmasa yaxşıdı, bir başqası isə siyasətdən.
Üçüncüsü isə heç ağzını açmasa daha ağıllı görünər.
Hər şeydə ağıllı insanlar demək olar ki, yoxdur. Amma hər tərəfdən axmaq
adamlarsa unikal hadisədir. Axmaqlığın sərhədlərini adi insan ağlı ilə
əhatə edə bilməyəcəyik. Ona görə də abdalların təsnifatına keçək:
Kütbeyin – bu tip adamlar axmaqların ən cəlbedici formasıdır. Onlar
üçün əyləncəvi vurma cədvəli və sair bu tipli son dərəcə axmaq kitablar
yazılır. Deyək ki, belə kitablar piştaxtaya qoyulmağıyla həmən satılır.
Təcrübəsizlər üçün seks addl kitablar da adətən oxucusunu çox gözləməli
olmur. Bəziləri orda verilən tapşırıqları da şəstlə yerinə yetirirlər.
Kütbeyin daim işlə məşğuldur və bütün nailiyyətlərə özü çatır. Amma
bütün bu proseslər onda çox yavaş gedir. Ağıllı adamın 10 dəqiqəyə çıxaracağı
nəticəni əldə etməyə ona bir ay lazımdı. O, bilir ki, 2 dəfə 2 4 edir.
O, bu barədə düşünür də, başqalarının bu barədə fikir çəkmədiyindən
bəzən hirslənir. Axı 2x2 = 4 məsələsində nə qədər gözəlliklər var, hamı
bunu görməlidi. Günlərin bir günü o, anlayır ki, 2-ni 3-ə vuranda 6
edir. O, bunu dəfələrlə təkrarlayır, fikir ona ləzzət edir. O, hər dəfə
bu fikirlə birlikdə eyforiya keçirir. Bəzən ləzzətdən vurma cədvəlinin
ardını hesablamaqdansa rəqəmləri öz məntiqinə uyğun yerləşdirir. Məsələn:
2x3=6, 2x4= 29 Bu nəticənin düzgün olmadığını ona kimsə izah etmək qüdrətində
deyil.
Zirək sarsaq – vurma cədvəlini necə lazımsa bilir. Onu öyrənən kimi
cədvəli özü quraşdırdığına inanmağa başlayır. Onun sonrakı həyatı vurma
cədvəlinə həsr edilib. Zirək sarsaqlar tez-tez danışır, paradokslar,
hekayətlər deyir. Amma onun fikirlərinin canı 7dəfə 7 –nin 49, 6 dəfə
6-nın 48 olmasından uzağa getmir. O, vurma cədvəlini bilməyənlərə hətta
nifrət də edir. Həmin ehtirasla o, vurma cədvəlindən artıq bilənləri
də gözü götürmür.
Mütəxəssis gicliyi – təkəbbürdə o biri axmaqlardan fərqlənmir. Amma
sarsaqlardan fərqli olaraq hərdən maraqlı fikir də deyə bilər. Təvazökar
adam görən kimi ikrahla onun-bunun fikrindən ibarət kollaj fikirlər
buketini az qalır gözə soxsun. Müsahibinin ünvanına iynəli sözlər atır.
Belə tiplər hansısa sahənin mütəxəssisi də ola bilər. Məsələn, onurğasızlar
üzrə namizədlik dissertasiyası yaza bilər, ya da fizikada yarımkeçiricilər
barədə, ya da orta əsrlərdə səlib yürüşləri barədə yazılanların hamısını
əzbər deyə bilər. Professional sahədə əldə etdiyi yüksəklik onun reallıq
duyğusunu kütləşdirir. O, başqa sahələrə də girişib fikir deməyə başlayan
kimi hamı onun kimliyindən xəbər tutur.
Sarsaqlığın növləri çoxdur. Poetik pozada dayanıb ədəbi əsər qəhrəmanlarını
yamsılayanlar da olur. Patetik vasvasılıq edib mülahizələrində Yaradanın
ünvanına tənqid yağdırıb dünyanın boz və səliqəsiz olduğu üçün Allahı
məzəmmət edənlər də.
«Mənə hər şey olar, çünki belə doğulmuşam»
Qadınlara gəlincə isə burda sarsaq sarışından tutmuş qaşlarını
xüsusi qaydada dartıb şəstlə Koelio və Murakamidən sitat gətirən intellektual
heykələ qədər çoxlu psixoloji tiplər var. Qadınları incitməməkçün simpatik
axmaqlar, ya da lap axmağın biri kimi obrazların üstündən keçək. Qadın
axmaqlığınnı öyrənmə mexanizmi hələ də elm üçün sirr olaraq qalır. Ehmallıca
əlamətləri sadalayaq, tanış gələn kimi dodağınızı dişləyib xəfifcə gülmək
olar:
- O, saçını perekislə yandırıb süpürgəyə döndərsə də vecinə deyil. Dodağını
qıpqırmızı boyayıb yaşının artmağına baxmayaraq paltarının balaqlarını
uzatmaq fikrini ağlına gətirmir. Başında dolaşan fikirləri heç kim,
hətta özü də bilmir. Qafasıyla maraqlanan tapsa çox sevinir və onu dərhal
evə çağırıb yeyilməsi mümkün olmayan ərzaqlara qonaq edir. Hərəkət etdikcə
gözünün içinə baxıb kişinin qavramayacağı səs yüksəkliyində nəsə pıçıldayır.
Bu ünsiyyətdən sağ çıxanlar kandardaca Allaha dua etməyi unutmurlar.
- Onu hər gün görə bilərsən. Keçəndə kipriklərini tez-tez qırpıb «Salam»ı
dilinin ucunda deyir. Onun axmaqlığını hamı bilir. İllərlə saçını, ərini,
işini dəyişmir. Çünki saçı qalın, əri nəzakətli, işi isə sevimlidir.
- Onun yaşını təyin etmək mümkün deyil. Yaz gələn kimi köhnə paltosuna
təzə detal əlavə etməklə onu təzələdiyini düşünür. Tənhadır, heç kimnən
işi yoxdur, intellektualdır. Sevginin qəribəliyindən, həyatın mənasından
danışmağı sevir. Qonşular ondan heç duz istəməyə də gəlmirlər. O, nağıl
qəhrəmanına bənzəyir. Elmə məlum olmayan saç rəngini neçə aldığını heç
özü də bilmir. Gözünün altındakı tuş axmasından yaranan zolaqla elə
bil ki, doğulub. Təmbəl, məzəli, maraqlıdır. Belələri qocalanacaq uşaq
xasiyyətilə birlikdə üzündəki sızaqlarını da saxlayırlar.
- Onun böyük əndamı, truba kimi səsi, əla iştahası və həyat eşqi var.
Gözünə sənət əsərləri içində əməlli bir şey dəysə uşaq kimi cuşa gəlir
və «Halal olsun, Rubens qadınlardan baş çıxarırmış» deyər.
- Oxumaq, oxumaq və yenə də oxumaq. Onun məqsədi sanki qırmızı və göy
üzlü diplomları toplamaqdı. Oxuma prosesində heç kimə lazım olmayan
peşələrə yiyələnir. Şanelin geyimini bəyənir, alçaqdaban geyir ki, yorulmasın,
göy rəngdən bezmir və çantasında həmişə vaxtı keçmiş konfetlər gəzdirir.
- O, şeir yazır. Yeri gəlsə özü də oxuyur. Dinləyəni tapılsa opera səsiylə
ciyildəyib «səsim bu gün kaldır» deyib davam edir. Uşaqlıqda ərə gedib
xoşbəxt olacağını düşünürdü. Arzularında hələ də hər səhər çəhrayı penüarda
və qotazlı başmaqlarda dənizə baxan eyvanında kofe içir.
- O, sizə alturizm haqqında məruzə deyə bilər, nə lazımsa xatırladar.
Başını sığallamağa adamı həmişə var. Cavan rəfiqəsini gecə növbəsində
həvəslə əvəz edir, kişi kolleqalarının hamısına «dost» deyir. Evinin
qarşısında isə it və pişiklər dəstəylə onun işdən qayıdanda bir zəmbil
yemək gətirib onları yedizdirəcəyini gözləyir deyən burdan həmişə it
iyi gəlir.
- Ona telefonla danışanda da güzgü lazımdı. Sifətinin əzələsinin hər
tərpənişini görməlidi. Ofisin ortasında kağız qalağını, ya da vizit
kartlarını yerə səpələsə yığışdırmağa tələsmir. Ətrafdakılar onun hər
dəfə əyilib nəsə götürməsi prosesinin bütün detallarını yaxşıca izləməlidi.
O, zəhləsi gedən kişiyə də rəqsdə imtina etmir ki, yazıq gözəlliyə toxuna
bilsin. Belə növlər mütləq gözəl olmalıdır. O, inanır ki, vurulsa onun
sevgisi Romeo və Culyetta məhəbbətini kölgədə qoyacaq.
- Belələrini xüsusi yetişdirirlər. Onlar televiziya verilişi aparır,
ya da heç olmasa KVN-də camaatı güldürürlər. Başqalarından fərqli olaraq
onları axmaq görünməkdən utanmırlar. «Mənə hər şey olar, çünki belə
doğulmuşam» devizi ilə bütün yerdə qalan növləri başına yığıb dərs də
keçə bilərlər.
Axmaqlağın milliliyi
Axmaqlığın da milli növləri var. Almanların məişətdə və elmdə
tutarlı olmaları bir tərəfdən İmmanuil Kant kimi nəticə verirsə o biri
tərəfdən əlavə məhsul kimi klassik filistyor, meşşan tip yaradır. Volter
fransız ağlının nümunəsidirsə Floberin müsye dOme obrazı tipik fransız
axmaqlığıdır. Amerikanın sağlam praktikliyi qırmızı yanaq optimist dibil
obrazı yaradır ki, ona görə bütün dünya problemləri kağızı büküb cibinə
qoymaq qədər asan başa gələndir. Spesifik rus axmaqlığı suiqəsd nəzəriyyəsi
üzərində durub. Yəhudi ağlı hüquqi, maliyyə və ideoloji məsələlərdə
zirəkliklə tanınırsa yerində addımlayan yəhudi yumurtanın ağını bu gün
yeyib sarısını sabaha saxlayan lətifə qəhrəmanlarından o qədər də seçilmir.
Bəlkə də ona görə yəhudilər haqqında bu qədər lətifələr yaranır. Eləcə
də çukçalar barədə. Onuncu yəhudi barədə mif var. Guya ki, yəhudilər
o qədər ağıllıdır ki, aralarından axmaq tapmaq mümkün deyil. Amma hər
9 ağıllı yəhudidən sonra 10-cu yəhudi o qədər axmaqdı ki, deməknən sözə
gəlmir. Ailədə yəhudi tərbiyə sistemi (uşağa seçilmiş xalqdan olmasını
bələkdən anlatmaq, biliyə, təhsilə fanatik münasibət və s.) ən axmaq
adamdan babat vətəndaş yarada biləcək qüdrətə malikdir. Belə təbii keyfiyyətlərilə
o, başqa millətdən olsaydı ya çilingər, ya da fəhlə olardı. Danışanda
ağzından şorba tökülsə də onun axmaqlığını kimsə bilməzdi. Axmaqlığa
millilik prizmasıyla baxanda bizim də bəzi keyfiyyətlərimiz ortaya çıxır.
Bic, hiyləgər ermənilərə nisbətən biz bir az sadəlöhv görünə bilərik.
Tarix və Zaman da bizim bu çatışmazlıqlarımızı islah edə bilmir.
Axmaqlıq fərdi oduğu kimi kollekliv, sosial qrupa məxsus, dövlətə və
ideoloji birliyə də xas ola bilər. Hətta normal quruluşların da öz axmaqlıqları
var. Kənardan axmaq görünməyən dövlətin bir qrupu o birinə axmaq gözüylə
baxır və əvəzində eynən nifrət dolu fikirlər alır. Meydana çıxıb qiyama
çağıran qüvvələr üçün liberallar son dərəcə axmaq, ətalətli görünür.
Onların hər sözü qıcıqlandırır. Demokratlar da kənarda bütün bu proseslərə
baxanda özlərini yeganə ağıllı qüvvə sayıb radiakalları məsğərəyə qoyub
gülürlər.
Uğur sərsəmlərin tərəfindədir?
Nəzərə almaq lazımdı ki, müasir zamanın «axmaq» kəlməsi yüz
il əvvəl tamam başqa məna daşıyırdı. Bir neçə yüz il əvvəl isə abdallar
Allaha yaxın bəndələr saylırdı, onlara gülmək, incitmək günah iş kimi
qiymətləndlirilirdi.
Etiraf edək, nağıllarımızın qəhrəmanları sox vaxt axmaq, sadəlöhv görünürlər.
Şər qüvvələr hiyləgərlik edir, tor qurur, plan cızır, məlikməmədlərsə
həmişə quyuya düşür, sonra hansısa sehirli vasitəsiylə qaranlıq dünyadan
qurtulur. Nağıllar elə bil ki, sərsəmlərin daha üstün olduğunu, plan
cızmağın, dünyanı dəyişdirməyin mənasız olduğun başa salmaq istəyir.
Yəni uğur sərsəmlərin tərəfindədir?
Cəmiyyətin axmaqlara, giclərə həmişə ehtiyacı olub. Padşaha
sözün düzünü yalnız yazığın, dilsiz-ağızsız axmağın biri deyə bilərdi.
Ona görə də bütün saraylarda həqiqəti təlxəklərin dilindən eşitmək olardı.
Bu günün axmaqı necə görünür? Onun ən azı ağ yaxalığı və orta savadı
və qoltuğunda qovluğu olmalıdı. Fəhlə görkəmli sadə adam 21-ci əsrin
sərsəmi obrazına uyğun gəlmir. Qəribədi ki, savad səviyyəsi artdıqca
cəmiyyətdəki axmaqların da sayı artır. 3-4 sözü dalbadal düzüb deməyi
öyrənən kimi təbii baqajına baxmayaraq hamı özünü başbilən və yolgöstərən
kimi aparır. Onun sözünə diqqət verməsən də neçənci ildə harda, necə
oxuduğunu, müəlliminin adını və hətta filan dərslikdə 147-ci səhifədə
yazılan mətni əzbərdən deyəcək. Belə gedişlə elə bil ki, cəmiyyətdə
axmaqların da sayı durmadan artır. İntellektual ambisiyalar axmaqlığın
yeni növünü yaradır.
Özünü başqalarından ağıllı bilənlər əslində axmaqdır
Yöndəmsiz kütbeyin obraz folklorun, atalar sözlərinin, lətifələrin,
nağılların ayrılmaz hissəsidir. Son zamanlar bu obraz milli kinomuza
və milli seriallarda da özünə yer qazanıb. Bu obraz sağlam düşüncəyə
əks hərəkətlər edir, necə deyərlər «zibilə düşür» və sonra ağlı ilə
deyil, bəxti gətirməklə əhvalatdan salamat qurtulur. Qədimdə belə obrazı
əsərə salmaqla dinləyicini tərbiyə edirdilərsə indi tamaşaçını bu yolla
əyləndirirlər. Yəni ki, sosial normaları basıb keçən bir kəs özünü gicliyə
vurmasa halı fəna olacaq. Normaları pozmağı yalnız axmaqlara bağışlayarlar.
Deyək ki, sərsəmlər həyat haqqında «adi» adamlardan daha yaxşı məlumatlı
çıxırlar. Axmaqlar elədiyi qəhrəmanlığın da müəllifliyini sübut etməkdə
aciz olurlar.
Deyirlər ki, Şərqin böyük mistiki Lao Szi görkəmcə axmağa bənzəyirdi.
İndi onun dilindən çıxan ifadələr insanları ağıllandırır. İncil deyir
ki, «Biliklər artdıqca kədər də artır». Yəni cəmiyyətin görmədiyini
görən adamın kədəri də böyükdür, çünki əksəriyyəti onu anlamır.
***
Bütün nağılların sonunda sərsəm hərəkətlər edib axmaqcasına padşahın
qızını sevən və ağlasığmaz tapşırıqlara gedən dəlilər sonunda şahlığın
yarısını, gözəlin sevgisini və xalqın alqışını qazanır. Yəni ki, bir
dəli quyuya daş atdı, min ağıllı çıxara bilmədi.
Qadın baxışı