Gülnarə Rəfiq

Neçə il əvvəl estrada ulduzları bu qəribə, dilə yatmayan sözü reklam xətrinə efirdə səsləndirəndə daxildə bir etiraz oyanmışdı. Bəyəm biz internet-zad qanmırıq, ya da dünyanın irəlidə gedən texnologiyalarından istifadə etməyin özəlliyini bilmirikmi? İndi az qala hamının kompüteri, mobil telefonunda internetə çıxışı, üstəlik «Wi-Fi»ı, blutuzu, bir sözlə izləmək və izlənmək üçün hər bir avadanlığı var.
Axtarış sistemlərinin işi camaatı güdməkdən ibarətdir
Sosial şəbəkələr çıxanı kəşfiyyatın da işi xeyli yüngülləşib. Bu gün cəmiyyətin nə fikirləşdiyini bilməkçün nə küçələrə çıxıb sorğu aparmaq, nə də bahalı layihələrə xərc çəkmək lazımdı. Hər hansı məsələdə cəmiyyətin fikrini bilməkçün bir düyməni basmaq kifayətdir. Kimin uşaqlıqda hansı idmanla məşğul olduğundan tutmuş hansı saytları izlədiyinə, hansı şəkillərə daha çox baxdığına qədər hər şey demək olar ki, hamıya məlumdur. Ona görə də indi axtarış sistemləri, məsələn Google, Yahoo!, Baidi, Bing, eləcə də Yandex, Mail.ru, Rambler – cəmiyyətin nə yediyindən tutmuş nə düşündüyünə qədər bütün suallara cavab verə bilir. Həmin axtarış sistemlərinin neçə milyonluq istifadəçiləri artıq onların kifayət qədər nüfuzlu olmasının sübutudur. Ona görə də Google.az saytının formalaşdırdığı müəyyən fikri qulaq ardına vurmaq bu boyda netləşdirilmişlər təbəqəsinə məhəl qoymamaq kimi qiymətləndirilə bilər.
Adı çəkilən «kəşfiyyat» sistemlərindən başqa qəribə axtarış sistemləri də var. Məsələn «DuckDuckGo» adlı sistem yaranan gündən qarşısına istifadəçisinin məxfi qalması məqsədini qoyub. Yəni başqa sistemlər kimi axtarış aparanın özünü güdmür. «Koogle» adlı sistemdə ortodoksal yəhudilər dini baxışlarına uyğun kontenti, yəni ravvinlərin bəyənib razılıq verdiyi saytları axtarıb tapmaq olar. «Yauba» hind axtarış sistemini bəzən paranoiklər üçün sayt da adlandırırlar. Çünki səhifədən çıxan kimi istifadəçi barədə bütün məlumatlar avtomatik serverin yaddaşından silinir. «TinEye» internetdə şəkil axtaran, «Qenon» isə öz səhifəsində kontent yaradan sayt kimi tanınır. «ImHalal» ilk İslam axtarış sistemidir. Bu axtarış sistemi İnternetdə halalı haramdan ayırmağı bacarır. 2009-cu ildə açılan sayt 2011-ci ilin sentyabrına qədər davam gətirdi. Maddi dəstəyin çatışmazlığı ucbatından bağlandı. Artıq bu fakt cəmiyyətin İnternetə münasibəti barədə fikirlər deməyə əsas verir. İnsanlara insan ehtiraslarından, hətta çirkinliklərdən təmizlənmiş halal sayt lazım deyil. Bura hər kəs öz gizli ehtiraslarını ödəməyə gəlir. Axtardığı porno da ola bilər, hansısa nadir kitab da. İnternet nağıllardakı sehirbazlar kimi bir düyməni basmaqla ani olaraq hər şey qarşınıza gətirməyi bacarır.
Axtarış sistemlərində dolaşan adamın nə ilə maraqlanmasını izləməyin də müsbət tərəfləri var. Norvecdə terror törətmiş Andres Brevik aksiyanı həyata keçirməzdən 200 gün əvvəl Google-də «Bomba necə hazırlanır?» üzrə axtarış etmişdi. Bu fakt açıqlanandan sonra hazırda Google-da bu mövzuda axtarış edənlərin izlənməsi məsələsi ön plana keçib.
Netdəki yerimiz
Mən isə xalqımızın ümumləşdirilmiş portretini netdən köçürmək istədim. Yəni ki, ən məşhur axtarış sistemini, Google.az-ı aradım və məni maraqlandıran bütün sualları ona verdim. Cavabların necəliyi barədə fikir yürütməkdənsə sistemin verdiyi nəticələri açıqlamaq daha maraqlı olar. Məlumdur ki, kompüterlərdə sətri avtomatik doldurma funksiyası var. Yəni axtardığın sözün 1-2 hərfini yazmaq kifayətdir ki, sistem ən çox axtarılan sözlərin siyahısını verir. Bu siyahıda ən yuxarıda reytinqcə ən çox aranan söz durur. O birilər statistikaya uyğun ardıcıllıqla düzülür. Bu funksiya istifadədə çox rahatdır və məncə «Azərbaycan xalqı ən çox nə ilə maraqlanır?» sualına ətraflı cavab verə bilər. Dilimizdəki sual yaradan sözlərin siyahısını tutub onları bir-bir ağ pəncərənin nazik gözünə yazdım. Niyə, nə üçün, harda, necə, nədən ötrü, harada, neçə kimi sözlərin bir-bir bu xanaya yazılmaq şansı var.
Axı niyə?!
Niyə sözünü boş xanaya yazan kimi rus dilindəki uzun siyahılardan fərqli olaraq cəmi 3 nəticə gəldi: «Niyə», «Niyə yox deyirsən mp3», «Niyə» filmi. Balaca uşaqların ən sevimli sualını siyahıdan birinci seçdik. Google bir saniyəyə 6 milyon 620 min nəticə verdi. Bərəkallah millətim, hər şeyin niyəsi ilə maraqlanırmışsan! Amma sonra verilən siyahıdakı «niyə»lərə baxdıqca axtarışların əsil mahiyyətini anlamaq olur. Sırada birinci yerdə «Qadınlar niyə yalan danışır?» sualı dayanmışdı. Deməli hamını maraqlandırır ki, axı niyə bu qadınlar yalan danışır axı!!! Düyməni basanlar biləcək ki, «Qadınlar xəyal etdikləri həyatı yartamaq və özlərini daha yaxşı hiss etməkçün yalan danışır. Özlərini müvəqqəti, zəif, yad əlaqələrində kifayət qədər xoşbəxt hiss etmirlər və olmasını istədikləri kimi əks etdirərək, eləyirmiş kimi hiss etməyə çalışırlar».
Sırada sonrakı sual «Azərbaycanlı müğənni niyə falçı yanına gedir?» idi. Bu məsələ ilə maraqlananlar videoya baxa bilər. Bu hansısa televiziya verilişindən seçilmiş video çarx idi. Oxucunun əsəblərini tarıma çəkməməkçün bu məqamda dayanmamaq şərtilə axtarışımıza davam edirik. Çünki sonrakı «Niyə beləyik?» sualı daha maraqlıdır. Oxuyaq: «Yəqin siz də fərqinə varmısız, elədiyimiz yaxşılıqları heç unutmarıq, amma işlətdiyimiz xətaları ən qısa müddətdə yaddan çıxarırıq. Həqiqətən də, bizim bir insana yaxşı deməyimiz üçün onun bizim istəklərimizi yerinə yetirməsi şərtdimi? Bizim istədiyimizi yerinə yetirməsə, pis adam olurmu? Üzülərək deyim ki, insanları dəyərləndirərkən şəxsi maraqlarımız bucağından baxıb qiymət verməkdə çox ustayıq». Niyə belə olmağımızdan siyahıda sonrakı link də cavab verir. Əksəriyyəti Elmlər Akademiyası metrosu qarşısında niyə tıxac yarandığı, Bakıda niyə hamının şalvarını soyunduğu və Aygün Kazımovanın Nadir Qafarzadəni niyə öpdüyü ilə maraqlanır.
Mən heç bilmirdim ki, azərbaycanlıların çoxu «Niyə yox deyirsən» mahnısını axtarır. Axtarası olsan 1 saniyəyə 115 min nəticə verilir. Yəni ki, camaatın marağını nəzərə alan 115 sayt bu mahnını dinləməyi və köçürməyi təklif edir. Müqayisə üçün deyim ki, Google-da niyə sözünü rusca yazanda (poçemu?) siyahıda birinci yerdə «Görəsən göy niyə bu qədər mavidir?» sualı durur. Sonra məlum olur ki, rusdilli camaat «Fillər niyə siçandan qorxur» və «Donuz ətini niyə yemək olmaz» sualı ilə maraqlanır.
Kim, kimnən, harda, nə edir?
Harda sözünü Google-nin axtarış xanasına yazanda bildim ki, sən demə azərbaycanlılar bu sözü heç yerli-dibli axtarmırmış. Açılan siyahıda «Hardasan», «Harda qalmısan», «Hardasan səadət» və «Harda olsan gələrəm» sətirləri canlandı. Adlarından məlumdur ki, bunlar hamısı mahnı adlarıdır. Yəni ki, azərbaycanlılar hardasa sunami, hardasa uçqun, hardasa qırğın, hardasa olan elmi tapıntılarla qəti maraqlanmır. Onun leksikonunda harda sualı təxminən «Mənim corablarım hardadı», ya da «Hardadı məndə o bəxt» səviyyəsində işlənir. Bu suallara cavabı isə İnternetdə axtarmırlar deyən harda sualı oxucusunun yolunu gözləyə-gözləyə qalıb. Hardanı Google.az-ın ruscasında axtaranda «2012-ci il Avrovijen yarışması harda keçəcək?» və «Şaxta Baba harda yaşayır?» nəticələri gəldi. Amma həmin sualı Google.ru-dan soruşanda «bağlamam hardadır?», «Putinin arvadı hardadır?», «Həmin ev hardadır?» və «Pulu hardan götürməli?» kimi nəticələr ekrana gəldi. Bu faktlar yenə də bizim rusdilli azərbaycanlılar və ruslarla fərqimiz barədə danışmağa əsas verir.
Yazmaqdan savayı mənə nə qaldı?
Axtarışımın növbəti mərhələsi kimi xanaya «nə üçün» yazmaq istəyərkən hələ «nə» yazan kimi artıq nəticələr əmələ gəldi deyən bu məqamda da dayanmalı olacağıq. «Nə, harada, nə zaman», «Nə qaldı», «Nə işim var» kimi nəticələr artıq bu sualın kifayət qədər ciddi axtarışda olduğundan xəbər verdi. Sən demə millət harada və nə zamanla maraqlanırmış, mən sualı düzgün qoymamışam. «Nə qaldı» sətrinin altında «Ayaq getdi, əl götürdü, diş yedi. Baxmaqdan savayı gözə nə qaldı» şəklində fəlsəfi düşüncələrin də olması ehtimalı əmələ gəldi. Lap elə «nə işim var» deyən də xalqın aktiv olmasa da etinasız təbəqəsidir ki, izlərini artıq İnternetdə salıb. Fikirlərimizi dəqiqləşdirməkçün bir-bir sətirləri tıklayaq, görək nə çıxır? Sən demə «Nə, harada, nə zaman» camaatın axtardığı deyil, intellektual verilişin ruscadan tərcüməsidir. Bir də ki, bu sualları gənclər Facebook-da və forumlarda daha çox verirmişlər. Düşün desəm bir az ürəyim yerinə gəldi. Dilinə sual gətirməyən gənclikdən nə çıxacaq ki? Elə «Nə qaldı» sualını da gənclər verirmiş. Bu axtarış yenə də Zeynəb Xanlarovanın ifa etdiyi «Nə qaldı» mahnısına az qala dirənəcəkdi. Amma siyahınını ardında «Söyləməyə nə qaldı» şeiri (səhifədəki parlayan ürək və ulduzcuqların dəqiq təsvirini verməyə ehtiyac yoxdu, kiminsə ürəyi bulana bilər) və Bakselin «3 milyona nə qaldı» deyən azarkeşlərinin emosiyaları gəlirdi.
Papaqdakı 228
Rus dilliləri isə «Nə etməli?», «Sevgi nədir?» və «228 nədir?» sualları maraqlandırır. Elə mənim özümü də 228 rəqəminin mistik tarixcəsi maraqlandırdı və oxumağa girişdim. Bu sualın sloqanı da varmış: «Burnunu pudralayanda 228-dən qorx!». Sən demə rep dinləməyənlər, Vkontakte və Facebookda sürünməyənlər bu sözün əsil mənasinı heç bilmir. Əslində bu rəqəmlər Rusiya cinayət məcəlləsində narkotik saxlama və yayma ilə bağlı məcəllənin nömrəsidir. Yeniyetmələr arasında bu ifadənin tərcüməsi belədir: «Səni bu maddə ilə türməyə salsalar da qorxma». Amma hazırda 228 rəqəmini maykasında, papağında, bədənində tatuirovkada gəzdirənlər Bakıda da az deyil. Belə çıxır ki, bu, yalnız rusdillilərin hoqqabazlığıdır? Əslində bu şüar «Nə qaldı», «Niyə yox deyirsən?», «Səhər-səhər 7-də, qırmızı nol yeddidə», ya da «Qəşəng-qəşəng» tipli mahnılara bir növ ikrah dolu reaksiyadır.
Axtarışın sonunda nə üçün sözü yenə də «Nə üçün yox» adlı saz musiqisinə dirəndi.
Google səni şişmanladacaq
Necə sözünün axtarışı nədənsə axıra qalmışdı. Çoxlu musiqi və keyfiyyətsiz emosiya altında qalandan sonra son ümidlərlə xanaya necə sözünü yazıram. Monitorda siyahı açılır və «Necə hamilə qalmaq olar?», «Necə kökəlmək olar?», «Necə unudum səni?» və «Necəsən?» sualları göründü. İnternet necə hamilə qalmaq barədə bir dünya informasiya verir. Burda hamiləlikdə ər dəstəyi (dəstək artıq hamiləlik baş verəndən sonrakı dəstəyi nəzərdə tutulur) barədə, nəyi yemək, nəyi geymək, havada nə qədər gəzmək və bu məsələdə həkimlərin gunahı olmaması barədə çeşidli məlumatlar var. Mənə siyahının 2-si sualı daha maraqlı gəldi. Mən bilmirdim ki, bütün dünya arıqlamağın yolunu axtardığı zaman azərbaycanlılar kökəlmək istəyirmiş. Bu qrafada kökəlmək istəyənlərlə yanaşı «Həyat Google-dən başlarmış» ya da «Google səni şişmanladacaq» kimi linklər adamı cəlb edir. Bu məsələni Facebookda müzakirə edənlər deyir ki, yazıq Google, bilmir nə nəticə versin. Axtarışlarımızda yenə də «necə unudum səni» linklərinin üstündən keçirik. Çünki məlum məsələdir, bunlar mahnı axtarışıdır. Amma geriyə qayıdıb yenidən necə sözünü yazan kimi Google elə bil ki, bayaq yazdığımdan xəbər tutub «Necəsən» əvəzinə «Necə arıqlamaq olar» sualını verdi. Burda nəsə bir sirr olduğunu düşünüb itmiş «necəsən»i axtardım. Adi hal-əhval tutacaq sualın arxasında o qədər insan duyğuları oxudum ki. Məlum olur ki, internet həm də duyğuları bölüşməkçün rahat məkandır: «Necəsən demə mənə… Bilsən nə dəyişəcək ki? Yaxşıyam desəm sevinəcəksən?.. Yoxsa halıma kövrələcəksən?..», «Ətrafımda olan saxta adamlar barədə çox düşünürəm», «Hərdən olur ki «Dünyanı dəyişəcəm!» deyirəm… Hərdən isə «Dünya məni dəyişəcək» deyirəm. Amma hərdən «Kaş dünyamı dəyişəm» deyirəm. Həyatım bu 3 halın aralığında dəyişən funksiyadır», «Əsəbiyəm… Sabahkı günümü, qəlbsiz olmağımı hiss edirəm…», «Hal-hazırda qəmli smaylik kimiyəm. Elə bil ağlamaq istəyirəm, amma göz yaşım çıxmır. İki yolun ortasında qalmış kimiyəm. Köməkçiz və gücsüz…»
Qəmli emosiyalardan sonra axtarış xanasına neçə yazmağın lap yeridi. Amma sistem cəmi bir nəticə verdi. Azərbaycanlılar yalnız «Dünyada neçə qitə var?» sualı ilə maraqlanırmışlar. Yəqin ki, hansısa test suallarına cavab axtaran şagirdlərin fəaliyyətinin nəticəsidir. Amma həmin sualı rusca verəndə məlum olur ki, millət «Sənin nə qədər?» adlı filmi, «Böyrək neçəyədir?», «Putinin neçə yaşı var?» və «Nə neçəyədir» suallarına cavab axtarıblar.
***
«Nədən ötrü» və «Nə üçün» kimi sürüşgən sualların cavabları da bir o qədər laxlamış və qeyri dəqiq idi deyən xırdalıqlara varmayaq. Bir balaca da Google axtarış sisteminə zəhmət verəndən sonra məlum oldu ki, saytın azərbaycan versiyasında «iyrənc videolar», «iyrənc şəkillər», «iyrənc oyunlar» və eləcə də «iyrənc tortlar» daha çox axtarılan sözlərdəndir. Azərbaycanlılar «istədiyin MSN ünvanı sındırma» və «MSN şifrələri çındıran proqramlar»la və «Adla nömrə tapmaq»la çox maraqlanırlar. Millət «Sevgilim məni niyə axtarmır?», «Bir qıza necə təklif etmək olar», «Sevgilimə mesay göndərəcəm» kimi suallarla Google-ya müraciət edir. «Ceneferin ən gözəl şəkilləri» və «Boşanmağın yolları» da millətin maraq dairəsindəndir. Sadalananlardan sonra verilən sualların içində «sərbəst qızlar» və «Sevgilim üçün sürpriz» ifadələri artıq gülünc və yersiz görünmür. Hər şey özümüzə, həyat tərzimizə uyğundur. Bir nağılda deyildiyi kimi «Bağdadda hər şey sakitlikdədir…».

• Sehirli şəhər- Bakı