Nakam 10-cu simfoniya
Musiqi alətlərinin bir yerdə
toplaşıb müştərək səslənməsinə orkestr deyirlər. Səslənmə kamilliyinə
və tamlığına görə ən zəngin orkest simfonik orkestrdir. Orkestr adını
ən tərifli, layiqli janr olan simfoniyadan alıb. Amma o, yəni simfonik
orkestr təkcə simfoniya çalmır. Simfoniya yunancadan tərcümədə ahəngdarlıq,
həmahənglik deməkdir. Ədəbi əsərlə müqayisədə simfoniya bir neçə fəsildən
ibarət olan romana bənzəyir. Simfoniya bir janr kimi yarandığı gündən
etibarən həmişə öz dövrünü əks etdirib. Simfoniya tarixini izləməklə
insaniyyət tarixini, insan qəlbində gedən prosesləri izləmək olar. Bir
sözlə simfoniya dövr, insan və dünyanın inkişafı barədə düşüncələr toplusu
deməkdir. Simfoniyanın forması önəmli deyil, o dəyişə bilər. Onun musiqi
mahiyyəti daha vacibdir. Hissələrin sayı, yeniləşmə sırası, növbələşməsi
zaman keçdikcə dəyişib, amma simfoniyanın cəmiyyətdəki rolu dəyişməz
olaraq qalıb. Ola bilər kimsə simfoniyanı özü üçün bu yaxında kəşf edib,
kimsə onu ha çalışsa da qəbul edə bilmir. Kiminçünsə simfoniya matəm
günlərində çalınan darıxdırıcı musiqidir, kiməsə bir dünya duyğu, fikir
bağışlayan bir həyəcan məqamıdır. Amma deyək ki, hamı, hətta simfoniyanın
adını belə eşitmək istəməyənlər onun nə olduğunu bilmək istər. Görək,
simfoniya tarixi bir qəzet səhifəsinə sığır, ya yox…
Bethoven adlı zirvədən
Bethoven 9-cu simfoniyasını yazandan və onu kar-kar dirijorluq
edəndən sonra hamı simfoniyanın bir janr kimi tükəndiyindən danışırdı.
Yəni ki, artıq moestro, simfoniyanın allahı olan Bethoven öz əsərinə
xor əlavə edibsə deməli bundan o yana yol yoxdu. Kimsə simfoniyanın
öldüyünü, kimsə hələ də can verdiyini deyirdi. Əslində isə yarandığı
andan bir o qədər də çox keçməmişdi. Vyana klassik məktəbinin üzvləri
Haydn, sonra Mosart, sonda isə Bethovenin yaradıcılığı simfoinyaya həsr
edilib. Haydn 100-dən artıq, Mosart 40-dan artıq, Bethoven isə cəmi
9 simfoniya yazmışdı. Azalan xətlə gedən simfoniyanın hamı bir gün öləcəyi
günü gözləyirdi. Biz, yəni 21-ci srin adamları bilirik ki, simfoniya
ölmədi. Dəyişdi, tanınmaz hala düşdü, amma ölmədi.
Musiqi tarixində simfonist bəstəkarların yaradıcılığında 9 rəqəmi həlledici
olaraq qaldı. Bu dəfə hər şey Bethovendən başladı. Məşhurlaşmış 9-cu
simfoniyanın səsləndirəndən sonra bəstəkar xəstə olmasına baxmayaraq
hələ də yeni ideyalar dağarcığı kimi gəzirdi. 10-cu simfoniyanın eskizləri
də onların arasında idi. Müasirləri deyir ki, 10-cu simfoniya nəinki
eskizlərdə, hətta tam şəkildə müəllifinin başında hazır şəkildə idi.
Hətta deyirlər ki, şagirdi Karl Çerniyə onu ifa da etmişdi. 10-cu simfoniyasını
Bethoven Baxın xatirəsinə veriləcək konsertlərin birində səsləndirməyi
planlaşdırırdı. Amma alınmadı, 2 gün canıyla əlləşən Bethoven dünyasını
dəyişdi.
Çox illər keçmiş, artıq 20-ci əsrdə bəstəkarın kağızları arasında onun
10-cu simfoniya kimi adlandırdığı əsərin qaralamaları aşkar edildi.
İngilis Barri Kuper əsəri bərpa edib 1988-ci ildə Londonda səsləndirdi.
Amma kim deyə bilərdi ki, bu əsər müəllifin ideyasına yaxın şəkildədir.
Ona görə də Behxovendən sonra hesab edilir ki, 9-dan artıq simfoniya
yazmaq mümkün deyil. Sonrakı nəsillər üçün sirli sərhəd, son həddə yaxınlaşmış
bəstəkarlar barədə əfsanələr yaranmağa başladı.
Yazdı və unutdu
Simfonistlər arasında yeri olan Frans Şubertin simfoniyalarının
nömrələnməsi məsələsində qaraşıqlıq indi də var. Almanlar düşünür ki,
Şubert 8 simfoniya yazıb. Onun Natamam simfoniya kimi adlandırdığı əsərin
bir neçə redaksiyası olsa da bəstəkar sirli 9-luq sərhəddinə çatmayıb.
Bəzən onun sonradan tapılb «Natamam» adlandırılmış və ifa edilmiş simfoniyası
barədə musiqişünaslar deyir ki, bəstəkar onu yazıb və unudub.
Hazırda Lüdviq Şporun adı o qədər də tanınmır. Amma öz əsrində, yəni
19-cu əsrdə o, nüfuzlu musiqiçi, parlaq bəstəkar və vertuoz skripkaçı
idi. O, ilk dəfə orkestri onun dərinliklərindən deyil, qarşısından idarə
edənlərdən biri olub. İndiyədək dünya skripkaçıları ifanı xeyli yüngülləşdirmiş
çənəaltı qurğuya görə ona minnətdardı. Brokqauz və Yefronun ensiklopedik
lüğətində Şporun 10 simfoniyası olduğunu oxuyuruq. Belə çıxır ki, bəstəkar
sehirli 9-luq həddi keçə bilib. Amma Böyük Sovet Ensikllopediyasında
9 simfoniya göstərilib. Çünki 10-cu simfoniyanı bəstəkar özü bitirməyib.
Amma əsər səsləndirilib. Onun 10-cu simfoniyası «Bergen Youth Orchestra»nın
repertuarında dünya premyerası kimi qeyd edilib.
Taleyə uduzmuş qəhrəman
Dahi simfonist sayılan Çaykovski də sirli 9-u keçə bilməyib.
O, 6 simfoniya və «Manfred» adlı proqramlı simfoniyanın müəllifidir.
Cəmi 7 eləyir. Bundan əlavə Çaykovski «Həyat» adlanacaq əsər üzərində
də çalışırdı. Bu əsəriylə o, bir növ bəstəkarlığa da, eləcə də həyatda
da çox vacib məqamlara nöqtə qoymaq istəyirdi. Amma hansısa səbəbdən
Pyotr İliç az qala hazır əsərdən imtina edib sonuncu, 6-cı simfoniyasını
yazmağa başlayır. Onun bitirmədiyi simfoniyasını sonradan bərpa edib
səsləndirsələr də muisqişünaslar onu qəbul etmir. Çünki Çaykovski bütün
sözünü 6-cı simfoniyasında deyib qurtarmışdı. O, bu əsərində taleyə
uduzmuş və qəhrəmanını basdırmışdı da.
9-da qoyulan son nöqtə
1893-cü ildə səhər 6-da çex bəstəkarı Antonin Dvorjak öz 9-cu
simfoniyasına son nöqtəni qoyub ayağa qalxdı. Bu əsər yetkin romantizmin
şedevrlərindən sayılır. Əsərin əsas hissəsi vətənqən kənarda, ABŞ-da
yazılıb və ona görə də «Yeni dünyadan» adını daşıyır. Buradan zənci
nəğmələrinin də havası gəlir. Əsərin premyerasından sonra bəstəkar hələ
10 il də yaşdı. Yəni daha bir simfoniya yazmağa imkan vardı. Bəstəkar
çex süjetlərində əsərlərdən, milli operadan dəm vururdu, amma simfoniyanın
adını tutmurdu. Bəlkə o da sirli 9-luğun sərhəddini keçməyə ürək etmirdi?
Əslində bəstəkar özünü cəmi 5 simfoniyanın müəllifi sayırdı. Əvvəlki
4 simfoniyası onun ölmündən sonra nəşr edildi.
0 və 00 saylı simfoniyalar
Çex musiqiçisi Yosef Suk Dvorjakla birlikdə Vyanada olarkən
Bruknerə rast gəlirlər. Başını not kağızından güclə ayıran bəstəkar
uzun müddət anlaya bilmirdi ki, ondan nə istəyirlər, niyə konsertə dəvət
edirlər. Söhbət vaxtı dostlarına şüşə kimi soyuq gözlərlə baxan Brukner
nəhayət ki, fikrini izah edə bildi: «Konsertə gəlməyimi istəyirsiz?
Mən bunu edə bilmərəm, xəstəyəm və işim başımdan aşır. Görürsüz ki,
9-cu simfoniyanın Adajiosu üzərində işləyirəm. Ona görə də bu gün evdən
çıxa bilmərəm». Brukner çalışsa da 9-cu simfoniyasını bitirə bilmədi.
Yalnız həmin 3-cü hissə, adajionu bitirdi. Sonra final hissəyə başlasa
da onu tamamlamağa özündə güc tapa bilmədi. Bəstəkar final kimi özünün
«Te Deum» əsərini çalmağı təklif etdi. Hazırda Bruknerin 9-cu simfoniyasını
bəstəkarın eskizləri əsasında hazırlanmış finalla da ifa edirlər. Anton
Brukner dahi simfonistdir. Ömrü boyu da simfoniya yazıb. Amma yazdıqlarından
cəmi 9-cunu nömrələyib. Əvvəlki 2 simfoniyasını o kamil saymayaraq simfoniya
adlandırılmağa layiq bilməyib. İndi Bruknerin 0 və 00 saylı simfoniyaları
da arabir səslənir. Amma heç kimin ağlına gəlmir ki, onları 9 simfoniyaya
qatıb sirli 9-luğun sehrini pozsun.
Bethoveni dinləyən su kristallı belə görünür
Pauza titrəyən sükutdursa…
Bruknerin 3-cü simfoniyası ifa edilən il imkansızlından əsəri
bəstəkar özü dirijorluq etməli olmuşdu. Təcrübəsizlikdən orkestri əlində
saxlaya bilməmişdi və tamaşaçılar zalı tərk etməyə başlamışdılar. Tam
biabırçılıq sayıla bilərdi. Zalın axırında isə bir dəstə gənc vəziyyəti
xilas edib sevimli müəllimlərinə dəstək olmaq üçün var gücüylə əl çalırdı.
Dahi simfonist Qustav Maler də onların arasında idi. O da bütün ömrünü
simfoniyaya bəxş etdi. Malerin hər simfoniyası absolyut şedevr idi.
Onun pauzaları titrəyən sükut, fermataları dəhşət cətirən tıxanmış nəfəs,
vurğusuz hissələr vulkonik hazırlıq, «accelerando»su isə tifana çevrilirdi.
Malerin marşları ürək tutmalaranı, xoralları dəli olmuş xristianlığa
bənzəyirdi.
1910-cu ilin yayında Maler Toblaxda 10-cu simfoniyası üzərində çalışırdı.
Əlyazısı yarımçıq qaldı. Gələn ilin fevralında bəstəkar bərk xəstələndi.
Apreldə onu Amerikadan Parisə gətirdilər, mayda bəstəkar dünyasını dəyişdi.
Tamamlanmamış simfoniyanın partiturası uzun müddət musiqişünasların
əlinə düşmədi. 5 hissəli simfoniyanın əlyazması 1924-cü ildə Vyanada
çap edildi. Onun nisbətən bitmiş 1-ci və 3-cü hissələri ifa edildi.
Amma orketrləşmənin müəllifi naməlum qaldı.
Keçən əsrin 60-cı illərində bu əsər ətrafında mübahisələr qızışdı. Bəziləri
heyranlıq bilidirir, bəziləri isə natamam əsərlə və bəstəkarın xatirəsiylə
ehtiramla davranmağı təklif edirdi. Kimsə deyirdi ki, Maler bu əsərdə
nəsə yeni, tamam rahatlıq, saktlik gətirəcək məqama toxunurmuş. Amma
aradabir atonal, müasir musiqinin sədaları da gəlirdi əsərdən. Leonard
Berstayn yazır ki, «Məncə Maler 10-u simfoniyanı bitirməmiş ölməliydi.
Çünki o, muasir musiqinin böhranını yaşaya bilməyəcəkdi». Musiqişünaslar
bilir ki, Malerin daha bir səri, «Torpaq haqqında mahnı» vokal simyoniyası
əslində elə onun 9-cu simfoniyası sayıla bilər. Amma bəstəkar onu nömrələmək
istəmədi ki, əsəri onun sonuncu əsəri saymasınlar.
Qələbə naminə dəcəl musiqi
Dahi simfonist Şostakoviç də sirli 9-cu simfoniya həddini
bicliklə keçdi. O, 9-cu simfoniyasını 1945-ci ildə qələbədən sonra yazdı.
Çünki xalqa iri, monumental lövhə kimi vətənə və qələbəyə həsr edilmiş
əsər yazacağına söz vermişdi. Şostakoviç yazırdı ki, 9-cu simfoniyada
orkestrdən əlavə xor, vokalçı-solist, ədəbi mətn istifadə etmək istərdi,
amma onu Bethovenə bənzədəcəklərindən çəkinərək başqa forma seçdi. Hamı
da nədənsə Bethovenin 9-cu simfoniyası kimi nəsə təntənəli bir şey gözləyirdi.
Amma yüngül, rəqsvari, bir az da dəcəl, nading musiqi səsləndi. Bəziləri
bunu Sovet xalqı və onun qələbəsi üzərində istehza kimi qəbul etdi.
Şostakoviçin növbəti, 10-cu simfoniyası 1953-cü ildə, az qala 8 il keçmiş
və Stalinin ölümündən sonra səsləndi.
9-dan sonra çox yaşamırlar
Sirli 9-luq məsələsini bəziləri lazım olduğundan artıq ciddiliklə,
bəziləri isə lətifə kimi qəbul edir. Bəlkə də həqiqətən də bəstəkarlar
9-cu simfoniyadan sonrakını yazmamağı düşünüblər. Hər iki tərəfin fikrini
təsdiqləyən çoxlu faktlar var. Finlyandiya bəstəkarı Yan Sibelius 7
simfoniya və bir proqramlı simfoniya yazıb. Onun sayca 9-cu olacaq simfoniyasını
dünya gözləyə-gözləyə qaldı. Çünki bəstəkar öz malikanəsinə çəkilib
musiqi yazmaqdan əl çəkdi. Bəziləri deyir ki, o, 8-ci, sırayla saysaq
9-cu simfoniyasının partiturasını məhv eləyib. Qlazunovun da 9-cu simfoniyasını
bitirməyə mane olan səbəblər məlum deyil. O vaxtlar jurnallarda tamaşaçıların
sualları çap edilirdi. Boqaslovski adlı bəstəkardan soruşurlar ki, «Siz,
məşhur və hələ də əldən düşməmiş bəstəkar simfoniyanızı «Sonuncu» niyə
adlandırırsız?». Cavabında bəstəkar deyir ki, «Musiqiçilər bir balaca
xürafatçı olur. Ona görə də 9 rəqəmi altında simfoniya yazmaq istəmir.
Çünki ondan sonra çox yaşamırlar, mən də istisna deyiləm».
265 simfoniya…
İnamlara, təsadüflərə baxmayaraq 20-ci əsrdə Şostakoviçdən
başqa 9-cu simfoniya həddini keçənlər də olub. Myaskovski 27 simfoniya
müəllifidir. Avstriyalı Alfred Frensisi Hill 12 simfoniya yazıb. Braziliya
milli musiqisinin banisi Eytor Villa Lobos çoxsaylı əsərlərdən başqa
12 simfoniyanın müəllifidir. Ginnes rekordlar kitabından bilirik ki,
Xavarqale Brayn adlı ingilis bəstəkarı 1 saat 39 dəqiqəlik ən uzun simfoniyanın
müəllifidir. Bu əsər onun 32 simfoniyasından biridir. Amerikalı Rovan
Teylor da 9 rəqəmini çoxdan arxada qoyub. O, 265 simfoniya yazıb. Siyahı
uzun da ola bilər. Amma sirli 9-luq rahat buraxmır. 20-ci əsrin sonunda
Moskva konservatoriyasının böyük zalında Alfred Şnitkenin 9-cu simfoniyası
səsləndi. O, əsəri 4 insultdan sonra bitirə bilmişdi. Həmin ilin yayında
Almaniyadan bəstəkarın ölüm xəbəri gəldi.
***
Yazını minor notlarında bitirmək düzgün olmazdı. Ona görə də yenidən
yazının başlanğıcına, Bethovenin 9-cu simfoniyasına üz tutaq. Simfoniyanın
finalında dahi bəstəkara düşüncələrini musiqiyə çevirməkçün musiqi alətləri
azlıq elədi və o, ən kamil alət olan insan səsini, xoru orkestrə daxıl
etdi ki, simfoniya janrı yaşasın. Dahi bəstəkarın düşüncələri dahiyanə
idi. Əlbəttə, insan səsi əsrin səsini ifadə etməkdə ən kamil alətdi.
Ona görə də zümzümə edin. Çətinliyə düşəndə də, düşündüklərinizə layiq
söz tapa bilməyəndə də zümzümə edin. Bu dahilərin seçimidi…
Qadın baxışı