Gülnarə Rəfiq

Aforizm: «Əgər sizi tutmayıblarsa bu sizin xidmətiniz deyil, bizim səhvimizdir».

Bu mövzu məni ilk dəfə təxminən bir il əvvəl maraqlandırmağa başladı. O vaxt «gmail»-dəki elektron poçtumda öz evimdəki kimi rahat oturub söhbətləşən vaxt saytdan mənə xəbərdarlıq gəldi ki, eyni zamanda mənim poçtuma girmək cəhdləri edilir. Müdaxilə edənlərin İP (yəni kompüterin personal xarakteristikası) və brauzerlərinin növrələri də göstərildi. Beş, ya da altı nömrə verildi. Mən nədənsə bu nömrələri özümdə yazıb saxlamadım. Amma 5-6 nəfərin mənim yazışmamla maraqlanması maraqlı göründü. Mənim intim yazışmam ilə maraqlanan və bunu gizləməyən, vaxtaşırı parolu sındırmaqla məni dostcasına hədələyən bir, uzağı iki nəfəri xatırlaya bilərdim. Onu da düşündüm ki, əgər təhlükəsizliyimizə cavabdeh orqanlar emailimə girmək istəsə mənim bundan heç ruhum da inciməzdi və brauzerlərin nömrəsini mənə göstərməzdilər. Hakerliyə təzəcə başlamış azyaşlı uşaqlar da lazım gəlsə internetdə komputeri qeydiyyatdan keçməmiş saytlara daxil olması üçün İP-ləri gizlətməyin qaydasını bilir. Ona görə də ilk sualı belə qoyuram:
Bizi kim və nə üçün izləyir?
Elektron vasitələr, texnika inkişaf etdikcə bayramdan bayrama yox, gündəlik qulaqfalına çıxmağı sevən adamların işi çox rahatlaşıb. Hətta deyirlər ki, canı bir-iki saatlıq olan «juçok»ları lap su qiymətinə almaq olar. Belə «kəşfiyyatçını» lazımi yerə quraşdırdıqdan sonra bir az aralıda, məsələn yaxınlıqdakı kafedə oturub noutbukunu açıb çayı, kofeni ləzzətlə içərkən obyektin hərəkətini izləyə, yaza, sonra istəsən lap yaya da bilərsən. Sonradan «juçok»u götürmək lazım deyil, vaxtı çatan kimi o, avtomatik sıradan çıxır. İnternetdə ayaqyolunda çəkilişlərdən xəbərsiz adamların təbii ehtiyaclarını ödəməsini dünyaya yayan videolar məhz bu yolla əmələ gəlir. İnternetdə yayımlanan intim videoların iştirakçılarının əksəriyytinin çəkilişdən xəbəri olmur. Çox vaxt çəkilişi yeniyetmələr aparır və özlərini şpion yerinə qoymuş kimi hiss edirlər. Nəzərə alsaq ki, əla keyfiyyətli videoya görə yaxşı pul da verirlər, onda bığıburma əmilərin də bu işlə niyə məşğul olmasını anlamaq çətin olmaz.
Etiraf eləmək lazımdı ki, nəinki bizdə, bütün dünyada realiti şoulara maraq artıb. Yəni insanlar işdən qayıdıb əyin başını dəyişdikdən, tüklü şəpitlərini ayağına keçirdikdən sonra televizor qarşısında başqa birisinin həyatını seyr eləməyi istirahət formalarından biri hesab etməyə başlayıb. «Za steklom» (yəni şüşə arxasında), «Dom 2» kimi şoular ən reytinqli verilişlər sayılır və hər gün milyonlarla insanı televizor qarşısında oturmağa məcbur edir. Burda isə ən primitiv, hətta şit formada insan həyatı, bir qədər intim, öpüşlər, sığallaşmalar, mazaqlaşmalar, bir qədər savaş, dava, bəzən saçyoldular, yağlı şillələr də olur. Bütün bunları seyr eləmək üçün qızıl kimi vaxtını yad emosiyalara qurban vermək istəyənlər tapılır. Başqa bir veriliş «Braçnoye çtivo» isə daha uzağa gedir. Partnyorunun vəfasızlığında şübhələnmiş ər, yaxud arvadın sifarişi ilə evdə kameralar quraşdırılır, ev və mobil telefonu dinlənilir. Sonra bütün bunlar çoxmilyonlu auditoriyaya göstərilir. Burda xəyanət aktı da, sonradan zərərçəkmiş tərəfin emosiyaları da çılpaq şəkildə sərgilənir. Bəzən bu verilişə baxanda adamın içində etiraz baş qaldırır, axı kimin nə haqqı çatır ki, icazə olmadan başqasının həyatına soxulsun və üstəlik bunu hamıya da göstərmək cəsarətində bulunsun. Nə dərəcədə düzdür bilmirəm, amma deyirlər ki, bu layihə hələ prezident olduğu vaxtlarda Putinin ideyasıdır. Ölkənə mənəviyyatın uçuruma sürükləndiyi, xəyanətlərin adi hal olduğu bir zamanda rus xalqına bildirmək istəyirmiş ki, evinizdə də sizi izləyə bilərlər. Bir növ xalqı ayıldırmaş kimi. Burdan ikinci sual doğur:
Görəsən insanlar istəyirmi ki, onları izləsinlər?
İndi iş yerlərində, ofislərdə, banklarda kameraların quraşdırılması adi, hətta çox lazımlı sayılır. Başımızın üstündə «hər şeyi görən göz»ün olmasına artıq alışmışıq. 11 sentyabr terrorundan sonra amerikalıların 86 faizi ictimai yerlərdə daha çox müşahidə kamerilarının quraşdırılması ideyası ilə razılaşdı. Onlardan 81 faizi bank əməliyyatları və kredit kartları ilə əlaqədar müşahidələrə «hə» dedi və 68 faizi vətəndaşların şəxsiyyət vəsiqəsini tətbiq edilməsini dəstəklədi. O vaxt söhbət əlbəttə ki, terrorçular barədə gedirdi. Amma vətəndaşlar nəzələ almadılar ki, hamını izləyəcəklər.
İri Amerika şirkətlərinin dörddə üçü (73,5 faiz) öz işçilərini güdür. Onların telefon söhbətlərini dinləyir, elektron poçtunu oxuyur, kompüter fayllarını və İnternetdə əlaqələrini izləyir. ABŞ, Kanada, Britaniya, Avstraliya və Yeni Zellandiya kimi ölkələrin əməkdaşlıq çərçivəsində fəaliyyt göstərən məlumatların ələ keçirilməsi sistemi var. Qlobal şəbəkə stansiyaları (ECHELON) vasitəsilə bu ölkələr peykin köməyilə telefon zənglərini, faksları və elektron poçtu izləyə bilirlər.
Federativ Tədqiqatlar Bürosunun (FBR) «Carnivore», yəni «Yırtıcı» adlı xüsusi proqramı var ki, elektron məktubları, SMS-ləri, rəqəmsel telefon əlaqələrini göz qırpımında əldə edir. Amma bu çox bahalı «əyləncə»dir. Çünki mobil telefonun bir günlük izlənməsi 5 min dollardır. Kimisə bir aylıq dinləməyə qoyarlarsa bu sizə enlirimlə cəmi 30 min dollara başa gələcək. Ona görə də adi vətəndaşlara qarşı belə bahalı vasitələrin işlədilməsi fikri ağlasığmaz görünür. Kimisə kənardan güdmək ən ucuz vasitələrdən biridir. Obyektin nə dərəcədə mobil olmasından asılı olaraq qiymət günə 500 dollardan başlayır. «Juçok»lar bir az bahadı. Mütəxəssis və avadanlıq komplekti ilə birgə 8000 dollara başa gələr. «Juçok»ların tarixində sovet zamanında Britaniya kral ailəsinə bağışlanmış samovar ən maraqlısı sayılır. O, onilliklər boyu krar ailəsinin rezidensiyasında durmuşdu. Amma onlar samovarı elektrikə qoşub işlətməyə ürək eləməmişdilər. Çünki sovet istehsalı olan naqilin keyfiyyətinə etibar etmirdilər.
Dünyanın heç bir İnternet xidməti tam məxfilik qarantisini vermir. İnternet istifadəçiləri har hansı saytdan sənədləri götürə və rahatlıqla baxa bilərlər. Demək olar ki, bizim şəbəkədəki fəaliyyətimiz 100 faiz hardasa qeyd olunur. İzlənməsini arzulayan ölkə kimi hazırda ən birinci yeri Böyük Britaniya tutur. Burda hər 55 adama bir kameri düşür. Avstraliyanın Yeni Cənubi Uels ştatında isə təkcə dəmir yolunda sərnişinlərin hərəkətini 5500 kamera izləyir. Burda 1900 kamera ictimai neəqliyyatın izlənməsinə sərf edilib. Dünyada artıq passiv şəkildə dayanıb olanları çəkən kameradan da bir addım uzağa gedə biliblər. Burda küçələrdə patensial cinayətkarı aşkarlaya biləcək kameralar quraşdırılıb. Kameralar hələ cinayət törətməmiş adamın məsələn, avtobus dayanacağındakı büruzə verdiyi narahatlığını qeydə adan kimi həmin adamı daha sıx müşahidə etməyə başlayır. Onun proqramının yaddaşına kriminala meylli cizgilər, narahatlıq ifadə edən pozalar, jestlər yüklənib. Onlardan hansısa biri diqqətə çarpdısa kameralar yatmış vəziyyətdən ayılıb işə düşür. Hər il milyardlarla pul bu tipli layihələrin, texnoloji yenilikləri yaranması və sonra insanlar üzərində təcrübədən keçirilməsinə xərclənir. Kənardan baxanda adamlar sanki etiraz etmir və müşahidələrin onların həyatı və sağlamlığına ciddi ziyan vuracağını düşünməyənədək bütün bunların ümumi rifah üçün tətbiq edildiyini düşünür. Növbəti sual deyəsən formalaşmağa başladı:
İzləmələrin insan həyatına ziyanı varmı?
İzlənməsi və radioelektron şüalanma hədəfinə çevrilməsinə etiraz edən azərbaycanlı xanım Leyla Şeyxzamanova barədə mən bu yaxınlarda «Media forum» saytında oxudum. O, təkid edir ki, 1993-cü ildən bəri xüsusi xidmət orqanları tərəfindən şüalandırılmaqla onun üzərində təcrübə aparılır. Onun dediklərinə görə vaxtilə kosmik tədqiqatlar institutunda işlədiyi vaxtlarda MTN-nin 12/17-ci şöbəsi bütün əməkdaşların uzaqdan-uzağa skanerdən keçirib müşahidəsini aparırdılar. Zaman və kadrlar dəyişsə də onun bir növ fərdi pasportunu kartotekadan çıxarmamış və indiyədək təcrübələri kəsməmişlər. Leyla xanımın sözlərinə görə onların əsas məqsədi insan orqanizmi üzərində nəzarət və onun uzaqdan idarə edilməsidir. Göndərilən dalğalar ona fiziki işgəncə verir və sağlamlığını sıradan sıxarıb. Göndərilən şüaların sağlamlığına zərər dəyməsini təsdiqləyən sənədləri həkimdən almışdır. Həmin məsələ ilə bağlı şikayəti Səbail məhkəməsində baxılmış, amma qətnamədə yızılmışdır ki, təsir edilmənin faktı aşkarlanmamış və sübut edilməmişdir. Şeyxzamanovanın sözlərinə görə radioelektron şüalandırma xidməti bütün ölkələrdə var və minlərlə əziyyət çəkən insanların sözləri havalanmış, laxlanmış psixikalı adamların mənasız fikirləri kimi qulaq ardına verilir. Amma Rusiya Federasiyasının «Silahlar barədə» qanun layihəsinə əlavəsində belə tip silahların mövcudluğunu təsdiqləyib və Rusiya ərazisində onların tətbiq edilməsinin qadaban olunduğu barədə açıq-aydın yazılıb.
Bu mövzunun ucundan tutub gedib Natalya Polovka adlı xanımın internet səhifəsinə çıxdım (http://www.nataljapolovko.narod.ru/). Saytın sahibi təkid edir ki, uzun illər boyu dalğavari şüalanma silahının onun üzərində təcrübədən keçirilməsindən əziyyət çəkir. Saytda yüzlərlə təsirə məruz qalmış insanlar barədə məlumatlar toplanıb. Saytdakı məlumatlara görə 2005-ci ildə psixofiziki silahın qurbanlarını informasiya dəstəyi ilə təhciz edən Beynəlxalq qrup yaradılıb. Saytda onlarla bu tip saytlara istinad edilir və onların siyahısı verilir. Son 50 ildə icazəsi alınmadan insanları təcrübə obyektinə çevirərək yeni silahın sınaq təcrübələrini və fəsadlarının təsviri geniş şəkildə verilib. Silah pxixofiziki ona görə adlandırılır ki, insanın həm psixikasına, həm də fiziki durumuna uzaq məsafədən təsir etmək imkanındadır. Aparatı həm diaqnostika, həm də fiziki məhv üçün də işlətmək olar. İnsanı uzaqzan uzağa kitab kimi oxumaq olarmış.
Bu saytda təsirə məruz qalmış insanlar içində Azərbaycana aid xüsusi səhifə var. Burda 3 nəfərin, bayaq adını çəkdiyimiz Leyla Şeyxzamanovanın, Maya Bədəlbəylinin və Zərifə Mailovanın adı çəkilir. Maya Bədəlbəylinin avtomatik yazı, yəni qeyri ixtiyari şəkildə əlinin verilən informasiyanı yazmasını, indiyədək görünməyən istedadlarının üzə çıxmasını da bu silahın müsbət tərəfləri ilə bağlayırlar. Yəni ki, silah öldürə bildiyi kimi insanın görünməyən tərəflərini üzə çıxarıb qeyri-adiliyə təkan verə bilər. Maya xanımın qeybdən aldığı informasiyanı isə sadəcə kimsə operator pultu arxasında oturub guya diqtə edirmiş. Eləcə də rentgen-qadın adlandırılan Zərifə Mailovanın letargik yuxudan sonra üzə çıxan bacarıqlarını da kənardan xüsusi apartla şüalandırılması ilə bağlayırlar.
Deyirlər ki, bu problem bir vaxt repressiyaya məruz qalacaq insanları ölkədən qovmaq üçün «Çıxın gedin, yoxsa həyatınızı dözülməz edərik» deməkdən başlayıb. Öldürülməliləri sıradan çıxarandan sonra yəqin maraq qalıb, işi atmaq istəməyiblər. Şpionlar qırılıb qurtarıb, camaat isə milçək kimi artıb törəyir. Yəqin ki, bu da çox bahalı layihədi və məntiqlə hər kəsə tətbiq edilməz. Dəri altına yeridilən və sahibinin səhhəti barədə hər saniyə xəbər yollayan personal mikro çip kimi. Burdan deyəsən sonuncu sual qaynaqlanır:
Bəyəm hamını izləyirlər?
Heç kim deyə bilməz ki, izlənmir, xüsusilə də cibində mobil telefonu olanlar. İzləmək üçün xüsusi orqana ehtiyac yoxdu. Məsələn, «Meqafon» kompaniyası «Mayaçok» və «Skaner» adlı tarif planını xidmətə verib. Hər iki tarif abonentin koordinatlarını tapmaq xidməti təklif edir.
Bəlkə də bir vaxtlar mağarada daldalandığımız zamanlarda içəri girib kiminsə yeməyini gizlincə murdarlayıb qaçmaq olardı, amma indi yox. Yazı-pozu meydana gələn kimi hamı nəzarətdədi və hər şey sənədləşdirilir. Xəbərçilər indi səlahiyyətli orqanlarda mütəxəssis kimi işləyirlər. Axtarışda olan adamı «tapammadım» demək biabır olmaq, ya da professional yararsızlığını boynuna almağa bərabərdir.
Şpion oyunu kimini qorxudur, çəkindirir, amma əksəriyytini cəzb edir. Bəzən redaksiyanın mətbəxində oturub çay içərkən çərənlədiyim söhbətləri 1-2 ay sonra gözəl tərtibatda, şık bir şaiyə şəklində qulağım çalanda mən də obyektivdə olduğumu düşünürəm. Amma bilmirəm ki, silahın hansı ucunu bizə yönəldiblər.

• Sehirli şəhər- Bakı