Vicdan sızıldayanda
İnsan sağlamlıq
və gözəllik naminə böyük qurbanlar verir
Bütün
normal adamlar kimi mən də sağlam olmaq istəyirəm. Gözəl də görünmək
yaxşı olardı. Sağlam və gözəl olmaqçün elmin nailiyyətlərindən də çiyrənmirəm.
Lazım olsa dərman da atıram, dərimin qocalmasının qarşısını almaqçün
kosmetik vasitələrdən də yararlanıram. Bütün bunları insanlar kəşf edib
və insanlar da işlədir. Ona görə də bütün normal adamlar kimi sağlamlıq
və gözəllik naminə aparılan təcrübələrin humanist addım olduğuna sidq
ürəkdən inanıram. Amma humanist addımlara görə başqa canlıların əzab
çəkdiyini düşünmək istəməzdim. Əgər normal olsaydım yəqin ki, belə də
olardı. Arabir anormallıq etmək də olar.
Sağlamlıq naminə ağlasığmaz əzablar
Hamı bilir ki, hər yeni dərmanın yaranması minlərlə heyvann həyatı bahasına
olur. Düzdü, bu fikirlər beynimizə xəstə vaxtı həbi ağzımıza aparanda
gəlmir. Sonra, yəni xəta sovuşanda bir növ vicdanımız sığıldayır. Ona
görə də canlılarnı kütləvi şəkildə məhvinin qarşısını almağı hələ ki,
ağlımıza gətirə bilmirik.
Hamıya məlumdu ki, yeni dərman yaratmağa illər sərf edilir. Dərman alınandan
sonra isə yeni məhsulun testdən keçirilməsi çox vacib mərhələdi. İstər
dövlət, istər universitet, ya da tədqiqi laboratoriya işinin ayrılmaz
bir hissəsi heyvanlar üzərində təcrübələrsiz başa gəlmir. Dəqiq rəqəmlər
demək çətindi, amma təxminən hər il 50-100 miloyn məməli heyvan insan
təcrübələrinin qurbanı olur. Heyvanları yeni dərmanlara, yeni təbabət
üsullarına, kosmetikanın testdən keçirilməsinə, məişət kimya məddələrinin
zəhərlilik dərəcəsinə qurban veririk. Bu məsələ elmi irəli dartmaq istəyənlər
və hümanitar qurumlar arasında hələ ki, həlledilməz maneə kimi durub.
Heyvanlar üzərində təcrübələr hansı nəticələri verir? Siçan və milçəklərdən
alınmış nəticələr insana da eyni dərəcədə aid edilə blərmi?
Kosmosu insandan əvvəl heyvan görüb
İnsanın quruluşunu yaxşı anlamaq üçün heyvanlar üzərində təcrübələri
hələ Qədim Yunanıstanda aparırlırdı. O zamanlar bu, elmi addım idi və
prosesi təsvir edən çoxlu qravürlər salamat qalıb. İnsan naminə heyvanların
zülmü eramızdan əvvəl 4-cü, 3-cü əsrlərə gedib çıxır. Aritotel də elm
naminə heyvanlara zülm verərdi. Qalen donuz və keçilər üzərində təcrübələr
apardığından onun adını «Viviseksiyann atası» qoyublar. Viviseksiya
elm məqsədilə heyvanların yarılmasına deyilir. 19-cu əsrlə Lui Paster
Sibir xorasına yoluxdurulmuş qoyunlar üzərində təcrübələr aparırdı.
Həmişə heyvanı qabağa verdiyimizdən kosmosu də insandan əvvəl it, triton
kərkəntələsi və meymun görüb. Bu sırada insan ən axırda gəlir.
İnsan dərdini çəkən siçanlar
Bu günün ən əzabkeş elm qurbanı siçandı. «Rattus norvegius»
kimi gözəl adla çağırılan və yenə ən adi siçan kimi qalan bu heyvana
borcumuz böyükdü. Təcrübələr üçün 200-dən artıq siçan növü yetişdirilib.
Məsələn, təbiətdə heç rast gəlinmyən bir siçan növü laboratoriyalarda
gəzişir ki, hipertonik təzyiqin kəskin artması dərdlilə yaşayır. Keçən
əsrin 60-cı illərindən adam dərdi çəkən bu siçanlar birdən birə hipertonik
kriz keçirir və sonra adamların tapdığı dərmanı qəbul edib ya ölür,
ya da bir az dirçəlir. Hipertoniayaya meylli siçanların xəstəliyi artıq
doğuluşdan 5-6 həft keçmiş özünü göstərir. Bu yazıq xəstələrin təzyiqi
lap adamların təzyiqi qədər olur. Yetkin yaşa çatanda bu siçanlar hipertoniya
xəstəsi kimi ürək-damar problemlərilə yaşayır və bəzən də insultdan
keçinirlər. Hipertonik siçanlardan əlavə epilepsiyalı siçan növü də
yetişdirilib. Onlar əsəb sisteminin gərginliyi və neyronların zəif aktivliyilə
seçilir. Ona görə də kəskin bir səs, zəng səsi, açarın yerə düşəndə
çıxardığı cingilti bu siçanların beynini qıcıqlandırır. Bundan sonra
siçan ağ xalatlı cəlladının gözü qarşısında epileptik tutmaya düşür.
Ürəyinə rəhm gəlsə insan ona yeni yaratdığı dərmanlardan birini verib
yazığı əzabdan qurtarır.
Deyirlər ki, siçovulun geni Homo Sapiens lə 90 faiz üst-üstə düşür.
Bizi siçovuldan cəmi 10 faizlik fərq ayırır. Təgrübə sahəsində bu çox
böyük fərq sayılır. Çünki siçovul bədənindəki zəhəri insandan daha tex
çıxara bilir. Ona görə də məişətdə biz siçovulları nə qədər zəhərləsək
də tamailə təmizləməkdə aciz qalırıq. Ona görə də siçovullarçün zərərsiz
sayılan dərmanı yenidən insan üzərində də təcrübədən keçirmək lazım
gəlir.
70-ci illərin sonundan bəri siçanlar genetik qohumları siçovulları laboratoriyalardan
sıxışdırıb çıxardılar. Çünki kiçik obyektdə gen üzrə dəyişiklilər aparmaq
daha asandı. Təcrübi dərman az işlənir, nəsil vermə dövrü qısadır. İnsanın
dəlisov həyat tərzi bu şərtləri diqtə edir ki, nəticələr də tez alınsın.
İlk transgen heyvan da siçan olub. 1974-cü ildə Rudolf Ceniç meymun
virusunu siçan embrionuna yerləşdirməklə bu sahənin pioneri oldu. İndi
gen dəyişikliyi edilmiş yüzlərlə siçan növü var. Allah o gündən saxlasın
ki, bu siçanlar qəfəslərində çıxıb təbitə qovuşaraq həyatımızı soxulsunlar.
Lazım olarsa siçanı əsil insan azarı sayılan Alsqeymer xəstəliyinə də
yoluxdururlar. Yaddaşın tam silinməsilə nəticələnən bu xəstəlik gen
səviyyəsində irsi şəkildə ötürülür. Siçanları İsveçrədə yaşamış bir
ailənin genindən yoluxdurub xəstələndirmişdilər. Yəni ki, bu məsələdə
həmin ailə siçanla qan qohumu olmuşdu. İndi həmin siçanların da verdiyi
bütün nəsildə neyron funksiyasının və yaddaş pozuntusu, yeni şəraitə
uyğunlaşa bəlməmək kimi irsi əlamətlər əmələ gəldikcə onlar yaddaşı
möhkmləndirən dərmanları yoxlamağa yararlı olurlar.
Siçanlardan başqa daboratoriyalarda dovşanlar da insan xəstəliklərinin
«dərdini çəkir». Dovşanları cərrahi əməliyyat tələb olunan hallarda,
orqanları müşahidə etmək lazım gəldikdə istifadə edirlər. İri, ətli-canlı
dovşanlar tələbə bioloqların canlı gəlinciyinə sevrilir.
Donuzlar, stress və biz
Adam dərdlərini belinə şələməyinə baxmayaraq gəmiricilər insanlan
çox uzaqdırlar. Fizioloji baxımdan donuzlar insana nisbətən daha yaxındı.
Bəzi insan xəstəliklərinin kəşfi donuzlar üzərində təcrübələrdən alınıb.
Bədənin hipertermiyası ilk dəfə insanda təsvir edilib. Əməliyyat zamanı
narkoz altında olan xəstədə tempraturun artması və qıc olmalar başlayır
ki, bu da xəstənin ölümü ilə nəticələnir. Bir neçə onilliklər boyu xəstələr
cərrah bıçağı altında bu səbəbdən ölürdü. Yalnız 20-ci əsrin ortalarında
xəstəliyin donuzlarda da olduğu müşahidə edildi. Xəstəni sağlam heyvandan
ayırmaq üçün fermerlər donuzlara uyuşdurucu qaz verirdi. Xəstə donuzlar
«narkoz»dan ayılmırdı. Donuzlaın bu xəstəliyi araşdırılıb əlacı tapılandan
sonra cərrah bıcağı altında ölənlərin də sayı azıldı. Atlar da bu xəstəliyə
yoluxur, amma xəstəliklərin təcrübi yolla araşdırılmasında atlardan
istifadə etmirlər. Atlar bahalıdır və cəmsiyyətdə insana yaxın mövqedə
oturuşub.
İşıq saçan meymunlar
İnsanabənzər məməlilər- şimpanze, qorilla, oranqutanı isə
psixi funksiyaların, şəxsiyyət problemlərinin, tərbiyə üsullarının təcrübədən
keçirilməsində işlədirlər. Yəni ki, insanın psixi əzablarını ən yaxın
qohumlarına yaşadırlar. Ulduz kimi parlamaq və məşhur olmaq kimi insan
sevinclərini də əntər meymununun qismətinə düşüb. Erik Sasakinin başçılığı
altında keçirilən təcrübələrin nəticələrini bütün dünya heyranlıqla
oxudu. Gen «məşğələləri» yaponların da sevdiyi işlərdəndi. Onlar meymunların
geninə virus vasitəsilə yaşıl fluoressent zülal yerləşdirməklə ultrabənövşəyi
şüa altında dərisinin bəzi yerləri yaşıl işıq verən 5 meymun balası
almışdılar. Meymunçaların sümükləri və dərisi də yaşıl işıqla iışqlanırdı.
Alimlər gələn dəfə onların beyninə soxulmaq istəyir.
Milçəklər uça bilməyəndə insanları xilas edirlər
Adıçəkilən təcrübələrdən sonra laboratoriyalarda işlədilən
milyonlarla balıq və qurbağaların adını çəkmək lap xırdaçılıq olardı.
Nobel laureatı Rocer Sperri görmə sistemininin kimyəvi əsaslarını kəşf
edəndən bəri, yəni keçən əsrin əvvəlindən qurbağalar insan gözlərinin
əzabını öz boyunlarına götürüb. Eləcə də balıqlar kiçik və tez artan
olduqlarına görə simic insanların maraqlarının qurbanı olurlar. İnsan
həyatının çatışmazlıqlarını təkcə onurğalı heyvanlarda deyil, təkamül
pilləsində şüurlu insandan çox uzaqda olan canlılarda öbyrənmək olur.
Parkinson xəstəliyini milçəklərdə öyrənmək olur. Sən demə onların da
lap insanı xəstəlikləri olurmuş. İlk təcrübələrdən məlum oldu ki, kənd
təsərrüfatında işlədilən kimyəvi maddələr genləri aldadıb hərəkət aparatını
sıradan çıxaran dopamin kimi təsir edir.
Sərxoş soxulcanlar
İnsanı öyrənmək mərhələsində soxulcanların da rolu böyükdür.
Soxulcan ilk çoxhüceyrəli orqanizmdir ki, onun genomu tam açılıb. İndi
yazıq soxulcanlar alkoqol alidəçilərinin əzablarına görə cavab verərək
alkoqolun orqanizmə təsiri təcrübələrində insanı uğurla əvəz edirlər.
Bir də görürsən ki, soxulcan da insan kimi alkoqolun müəyyən dozasına
öyrəşir və onu qəbul edəndən sonra sərxoş olmur. Prosesi mikroskop altında
öyrənən alimlər də soxulcanı içirdəndən sonra işləməyən geni ifşa edərək
içməyəndə də adamı sərxoş edə bilən genləri aşkar ediblər.
Nəticələr tələsik lazımdısa alimlər insanı xəmiri şişməyə vadar edən
maya hüceyrələrindən də istifadə edirlər. Mayanın insan bədənində şişlərin
yaranma prosesində yaxından iştirak etməsi aşkarlanıb. Əlbəttə, alınan
elmi nəticələr daha mürəkkəb orqanizmlərdə təcrübədən keçirilməlidi.
Bəyəm hər gün yediyimiz çörəkdə həmin bu maya hüceyrələri öz işini görmür
ki? Sonra xstəliklərimizin səbəbini axtarmaqla yazıq canlıları zülmə
qatırıq.
Heyvanların kütləvi iztirabı qaçılmazdı?!
Heyvanlar üzərində təcrübə aparmaq üçün icazə almağa xüsusi
hazırlıq keçmək lazımdı. Deyilənə görə təcrübə masasına düşmüş heyvanları
xüsusi müəəssisələr yetişdirir. Hətta bu müəssisələrin hamısında heyvanların
hüquqlarını qoruyan xüsusi komissiyalar da var. Onlar təcrübələri böyük
səylə izləyir və heyvanların əzab çəkməsinə, ifrat diskomfort hiss edib
qorxu çəkməsinə guya ki, imkan vermirlər. Əgər təcrübədə hər hansı bir
hərəkətin qabaqcadan icazəsi alınmayıbsa həmən firmanın çox böyük problemləri
ola bilər. İnsan əzablarını belinə şələmiş heyvanlar xüsusi şəraitdə
saxlanır, lazım olduğu kimi yedirilib suvarılır və təcrübənin sonunda
ən humanist addım kimi əbədi yatızdırılırlar. İnsan hələ ki, öz problemlərinin
həllində bundan yaxşı çıxış yolunu tapa bilməyib. Ona görə də heyvanların,
canlıların əzabları artdıqca dünyada heyvanların müdafiə cəmiyyətləri
durmadan artır. Onlar təcrübələrin modernləşdirilməsini tələb edərək
heyvanları rahat buraxmağı tələb edirlər. Amma əczaçılıqda insanları
ölümdən qurtaran hələ ki, yeganə vasitə heyvan və həşəratların kütləvi
iztirablarıdır. İnsanlar azğınlaşanda yiyəsiz qalmış adamları, kimsəsizləri
də təcrübə obyekti kimi cəlb edir və bunun adını yeni texnologiyalar
qoyurlar.
P.S. Yazı bitməyinə bitib, amma onu bu günlərdə İnternetdə
müşahidə etdiyim səhnələrlə ha çalışsam da uzlaşdıra bilmirəm. Orda
ölü doğulmuş, ya da bilərəkdən öldürülmüş insan balasının kəsilərək
ondan şorba bişirilməsi mərasimini öz gözlərimlə gördüm. Kadrlarda deyilirdi
ki, guya bu, Yaponiyanın milli mərasimlərindən biridir və çoxlu görüntülər
bunun iydurma olmadığını deyirdi. Videoda iri qabda körpə başı üzən
şorbanın içindən qaşıqla budu götürüb sonra qabında onun sümüklərini
sümürən kişini müşahidə etdikdən sonra insanın qəddarlığının həddini
anlamaq olur. Belə baxanda öz balasını yeyə bilən insan xeyrinə görə
niyə də heyvana zülm verə bilməsin ki? Onu bu yoldan çəkindirən nə ola
bilər?