Ali degeneratlar
Payızın axırlarında dəlilərin və dahilərin
sayı artır
Qədim zamanlarda qələndər, yəni divanə və yazıq adamı incitmək günah
sayılırdı. Ondan qorxur və çəkinirdilər. Adi adamların ruhi qüvvələrinin
toparlamaqla çatdıqları yüksəkliyə divanələr daha asan çatdığından onları
Allaha daha yaxın sayırdılar. Divanənin öncəgörməlik bacarığını da bununla
izah edirdilər. Qələndərə adi adama icazə verilməyən hərəkətlər, sözlər
icazə verilirdi.
İmtiyazlı divanəlik
Beləliklə, sakral mənada divanəlik imtiyazlı sayılırdı. Ruhi
xəstə isə xüsusi hüquqlar və imkanlar alırdı. Cəmiyyətin divanələrə
belə münasibəti 19-cü əsrə qədər qalırdı. 1864-cü ildə italyan psixiatrı
Çezaro Lambrozonun «Dahilik və dəlilik» kitabı işıq üzü görən kimi bu
birdən hamının bəyəndiyi və danışmaq istədiyi mövzua çevrildi. Kitabda
şairlərin, rəssamların, alim və sərkərdələrin, tarixin gedişində rolu
olmuş şəxsiyyətlərin ruhi xəstə olmasına dair danılmaz faktlar verilirdi.
O, dahi dəliləri «Degeneres superieures» yəni ali deqeneratlar adlandırırdı.
Onun fikrincə yaradıcılıq imkanlarının açılması da dəlilik kimi gizli
epilepsiya əlamətləridir. Bu fikir 19-cu əsr üçün inqilabi yanaşma idi.
Bu kitabdan sonra dahilik və dəlilik maraqla tədqiq edilən mövzulardan
birinə çevrildi.
Ağıldankəmlik qadın üçün normadır
Alman psixiatrı və nevropotoloqu Paul Myobius bir az da irəliləyərək
yeni janr «psixatrik bioqrafiya» janrını yaratdı. Janrı patoqrafiya
adlandırdılar. Gözəl yazı qabliyyəti olan bu alim özündən sonra Şuman,
Russo, Şopenqauer kimi görkəmli şəxsiyyətlərin maraqlı patoqrafiyasını
qoyub getdi. Onun fikrincə ağıldankəmlik qadın üçün adi, normal vəziyyətdir.
Yəqin həmin baxışları bölüşən müasirlərimiz qadın və dahiliyin bir araya
sığmadığını təkid edir.
Yaranan yeni janr inkişaf edərək elmi tədqiqatın bir qoluna çevrildi.
Demək olar ki, bütün məşhurların həyatı detallarıyla araşdırılmağı başlandı.
Bu da artıq həyatda olmayan adamlara qəribə diaqnozlar qoymağa imkan
verdi. 20-ci əsrdə Emil Kreplin və Kurt Şnayderin araşdırmaları seçilir.
Ernst Kreçmerin «İnsan bədəni və həyatı» adlı kitabının bir fəsiləsi
«Dahi adamlar» adlanır. Bu alim bədən quruluşu və psixi durum arasında
əlaqələri tədqiq edib. Ziqmund Freydin psixoanalizi bu araşdırmaların
davamı və zirvəsi olaraq bir çox adamların bioqrafiyasına işıq saldı.
O, «pasientlər» barədə fikir yürüdərkən onların həyatını yox, əsərlərini
araşdırmağa üstünlük verirdi. Nəticədə «Çar Edip»i yazdığına görə Safoklda,
eləcə də Şekspirin «Hamlet»ində, hətta Dostoyevskinin «Karamazov qardaşları»
əsərlərində edip kompleksi (yəni öz anasıyla cinsi əlaqə arzusu) üzə
çıxdı. Bu xətt daha maraqlı göründü və demək olar ki, bütün yazıçı və
şairlər öz qəhrəmanlarının diliylə «etiraf» etmiş kimi psixoanalitiklərin
qəbul otağına yazılmış oldular. Vilhelm Lanqe-Ayxbaumun 1928-ci ildə
yazdığı «Dahilik, dəlilik və şöhrət» adlı kitabı patoqrafinın ensiklopediyası
sayılır. İlk nəşrdə 500, sonrakı nəşrdə isə bir neçə min adamın bioqrafiyası
dəqiq təhlil edilir.
Hal əhlinin ekstazı
Dahalik və dəlilik problemi asan məsələ deyil. Biz sevdiyimiz,
bəyəndiyimiz adamların yaratdıqlarını sevə-sevə oxuduğumuz vaxt onların
həyatda izaholunmaz hərəkətlər etdiyinə inanmaq da istəmirik. Psixiatrlar
onları dəlilik adıyla araşdıranda da daxili müqavimət göstəririk. Dəliliyin
adilikdən ayrılması prosesi çoxdan başlayıb. Əvvəlcə din ruhi natarazlığa
diqqət nəzərini ayırmışdı. Dəlilkdə biz ən birinci şüurun dəyişilmiş
vəziyyətini görürük. Bəzən bizdə buna hal əhli də deyilir. Narkomanlar
da bu termini çox işlədir. Özündən, bədənindən qopma halları demək olar
ki, bütün dini praktikalarda var: dini ekstaz, dərvişlərin rəqsləri,
krişnaidlərin meditasiyası və s. Ezoterik ədəbiyyat təlimlərində belə
trans vəziyyətə çatmağın yolları çox aydın şərh edilir. Amma demək olar
ki, heç kim bu trans vəziyyətində aldığı ləzzəti təsvir etmir. Bədənin
hakimiyyətindən qurtulma anları sənətkarların ilham zamanı yaşadığı
vəziyyətə də çox oxşayır.
Mən hamı kimi deyiləm!
Ruhi xəstə adam cəmiyyətə nisbətdə həmişə haşiyədədir. Belə
təcrid edilmiş status ona özünü hamı kimi aparmamağa icazə verir və
o, yalqızlıq statusunu alır. Belə davranış çoxlarını cəlb edir. Həşiyəyə
çıxa bilmiş şəxsiyyət «Mən hamı kimi deyiləm» düşünərək hamıya bənzəmədiyindən
ləzzət alır. Amma bu azadlığın haqqı yüksəkdir və sosial məhdudiyyətlərlə
çəpərlənib. Bu diaqnoz hərbi və əmək mükəlləfiyyətindən azad edir, cinayət
zamanı türmədə yatmaqdan xilas edir. Bu baxımdan dini ya da bədii ekstaz
vəziyyətinə görə sənətkarlara və müqəddəslərə bənzədilən divanəlik çox
cəzbedici görünür. Belə azadlığı hər kəs arzulaya bilər. Ona görə də
divanəlik get-gedə adiləşərək dəhşətli, qorxulu, vahiməli olmaqdansa
az qala gündəlik davranışa çevrildi. Hətta ağlı-başı yerində olan sənətkarlar
da dəvanəliyi imitasiya etməyə başladılar. Bu bir növ həyat stilinə
çevrildi. Məsələn, rəssam Salvador Dalinin həyat tərzini və hoqqabazlağını
xatırlamaq kifayətdi. O özünə küçədə lüt qaçmağı da icazə verirdi. Sənət
bazarında «Dəlilk dəbi» başladı və bu «mal» ən çox axtarılan və alınana
sevrildi. Psixoanalitiklərin də çörəyi burdan çıxır deyən 20-ci əsrdə
işləri çox yaxşı getməyə başladı. İndi ən adi adamların da ailə həkimi
və vəkili olduğu kimi ailə psixoloqu da var ki, onları havalanmağa qoymur.
Farmokologiya da bu sahədə öz işini gördü. Dərmanların hesabına divanəlik
artıq o qədər də dramatik görünmür. İndi divanələr də adi adamlar kimi
karyera qurub cəmiyyətin sıravi üzvləri kimi yaşaya bilirlər. Necə deyərək
dəlilik adiləşdi. Osip Mandelştam «Mühasibim haqda» essesində yazır:
«Biz divanələrdən absolyut etinasızlığına görə çox hürkürük. Boşluğa
dikilmiş böyük gözləriylə sizə tərəf baxmayaraq, sizə ünvanlanmayan
nitqlərdə o, bunu üzünüzə deyir. Heç nəyi vecinə almayan adamdan qorxulu
nə ola bilər ki?»
Dəlicəsinə dahiyanə ləzzət
Amma bununla belə dahilik fenomeninə aydınlıq hələ ki, gətirilməyib.
Dəliliyin bitdiyi və dahiliyn başladığı məqamı kimsə dəqiq tapa bilmir.
Onlar əgər dəlidirsə biz yaratdıqları əsərlərə necə heyran ola bilirik
axı? İsaak Levitan maniakal depressiv psixozdan, Karl Marks nevrastiniyadan,
Van Qoq epilepsiyadan, beyinin şişindən, maniakal-depressiv psixozdan,
şizofreniyadan, Aleksandr Düma hipomaniakal psixozdan, Onere de Balzak
isterik psixozdan, Aleksandr Blok epilepsiyadan, Ernest Xeminquey tsiklik
şizofreniyadan, Andersen nevrastiniya, bir qucaq fobiya və maniyalardan,
Mosart hipomaniakal psixoz və təqib maniyasından, Sezar və Nostradamus
epilepsiyadan, Moris Ravel sırtıqlıq sindromundan, Jan Batist Molyer
epilepsiyadan, Anri Matiss depressiya və yuxusuzluqdan, Şuman şizofreniyadan,
Conatan Svift divanəlikdən, Qarrinqton şizofreniyasından, Kardano paranoyadan
əziyyət çəkirdi. Biz özümüz də «çox yaxşı» anlamını dəlilik dərəcələriylə
aydınlaşdırırıq: «Dəhşətli dərəcədə gözəl», «O, dəlicəsinə sevirdi»,
«O, məni dəli edəcək», «Dəlicəsinə dahilik», «Bu gözəl və dəli bir hərəkət
idi». Dəlilik sözü ləzzətin , heyrətin ən yüksək dərəcəsini bildirən
meyara çevrilib. Striptiz klubların daimi sakinləri bilir ki, təklif
edilən xidmətlər arasında «kreyzi menyu», yəni «dəli menyu» təklif edilir.
Əlbəttə, onlar müştərini dəli etmək fikrində deyil, ona dəlicəsinə ləzzət
almağı təklif edirlər. Biz normal qalaraq hisslərimizin başını buraxıb
emosional azadlaq ala bilmirik. Hətta adi adamlar da vaxtaşırı öz xoşuna,
ya da təsir altında dəlilik dərəcəsinə çatıb həyatın tamını çıxarası
olarlar. Bir qanunauyğunluq da var, biz nəyisə dəyişlirə bilməyəndə
onu özümüz üçün cəzbebedici edirik.
Torpaqdan cücərən mopassanlar
Məşhurların həyatndan bəzi kadrlar onların dahi , yaxud dəli
olması barədə fikirlərinizə aydınlıq gətirə bilər :
Mopassanın sağlığında qəzetlər onun sağlamlığı barədə büllitenlər buraxırdı.
Amma bu yazıçının vecinə deyildi. Ona elə gəlirdi ki, duz onun kəllə
sümüyündə 3 dəlik açıb və onun beyin maddəsi ordan axıb yerə tökülür.
Əhvalı yerində olanda çubuğu yerə basdırıb «Gələn il burdan balaca mopassanlar
bitəcək» deyirdi. Hərdən özünü duzlu tərəvəz kimi təsəvvür edirdi. Təbii
ehtiyacını ödəmək üçün ayaqyoluna getməkdən özünü saxlayırdı, çünki
sidiyində brilyantlar olduğunda əmin idi və onları heç kimə vermək fikrində
deyildi. Onun beynini sifilis yeyirdi. O vaxtlar bogema üzvlərinin əksəriyyəti
- Şubert, Donisetti, Heyne, Nitşe bu xəstəlikdən əziyyət çəkirdi. Deyilənə
görə Mopassan hələ doğulanda xəstəliyə anasından yoluxub. Amma yüngül
qadınlara xüsusi marağı onu həmişə risk dairəsində saxlayırdı deyən
xəstəliyə kimdən yoluxduğunu da öyrənə bilməyəcəkdi. O, 27 yaşında xəstəliyi
barədə yazırdı: «Yaxşı ki, məndə sifilisdi. Zökəm yox, əsil xəstəlik.
Mən ona yoluxduğumla fəxr edirəm». Fəxr etdiyinə görə də müalicədən
imtina edirdi. Xəstəlik az keçmiş başağrıları, yuxusuzluq, depressiya,
hallisunasiya və göz xəstəliyinə də çevrildi. Arabir Mopassan anlayırd
ki, ağlını itirmək üzrədir və özünü öldürməyə cəhd edirdi. Vaxtaşırı
xəstəxanaya yerləşdirilən Mopassan 43 yaşında vəfat etdi. Onun xəstəlik
tarixcəsində sonuncu yazı belə idi: «Cənab Mopassan heyvana çevrilib…».
Şair Afanisiy Fetin pissimistik qəmgin şeirləri bütün ədəbiyyat dərsliklərinə
salınır. O, bu şeirləri yazanda divanəlik onun başının üstündə Damokl
qılıncı kimi asılmışdı. Anası dəli olmuşdu, iki qardaşı və iki bacısı
da bu çətin taleyi bölüşmüşdü deyən o, hər dəqiqə dəli olacağını gözləyirdi.
Fet «sarı ev»ə salınacağı günün ağırlığıyla yaşayırdı. Həyatındakı ağır
hadisələr nəinki dəliliyə meylli, hətta adi adamı da havalandıra bilərdi.
14 yaşınacan o özünü zadəgan sayırdı. Oğulluğa götürüldüyünü bilən günü
onu ailədən qoparıb pansiona yerləşdirirlər. Sevgilisi Mariya Laziç
paltarına düşmüş şam qığılcımından yanmışdı. Ona miras qoyub kasıblıqdan
xilas edəcək yaxın qohumunun ölmündən sonra bütün pullar sirrli şəraitdə
yoxu çıxmışdı. Şairi ömrü boyu kədər boğurdu. O qədər həyatdan bezmişdi
ki, hamı ondan özünü öldürə biləcək əşyaları gizlədirdi. Ürək xəstəsi
olan Fet ömrünün sonuncu günü yazırdı: «Bilərəkdən əzabları artırmaqda
məna görmürəm. Könüllü olaraq qismətimə doğru gedirəm». Bu cümlələri
yazandan sonra əlini atıb kağız bıçağını qapdı ki, özünü öldürsün. Katib
əllərini kəssə də bıçağı onun əlindən ala bildi, amma bu fiziki gərginliyə
Fetin ürəyi dözmədi. Ömrü boyu dəlilikdən öləcəyini gözləyən şair infarkdan
öldü.
«Qoçaq əsgər Şveyko»nun yaradıcısı Yaroslav Qaşek öz qəhrəmanları kimi
içkiyə meylli idi. Praqada yüzdən artıq meyxanələr var ki, Qaşek buranın
daimi qonağı idi. Yaşayış yerini də yaxınlıqdakı pivə dükanına uyğun
seçərdi. Polis məntəqəsində onun belə bir yazısı vardı: «İçki olan yerlərin
əksəriyyətində olmuşam. Pivəni hər yerdə, şərabı isə arabir içmişəm.
Harasa dırmaşdığımı bilirəm, ola bilərdi ki, körpü fonarı idi. Amma
fonarın üstündə necə peyda olduğumu xatırlaya bilmirəm…». Yazıçı öz
yaratdığı qəhrəman kimi xeyirxah və şən deyildi. Onu ağır melanxolik
kimi, kobud və etinasız adam kimi xatırlayırlar. Yazıçının oğlu doğulanda
qaynana və qaynatası bunu bəhanə edərək münasibətləri səlqəyə salmaq
üçün barışığa gəlmişdilər. Qaşek pivəni bəhanə edərək evdən çıxdı və
bir neçə gün sonra qayıtdı. Müasir psixiatrlar ona «şəxsiyyətin spesifik
pozuntusu» diaqnozunu qoyardılar. Ölmündən əvvəl Qaşek ağır xəstə təssüratı
bağışlayırdı. Köklük, şişmiş sifət, təngənəfəslik bir yana burnundan
açılan qan fəvvarələri və yuxusuzluq da öz işini görürdü. Amma o, əvvəlki
kimi acı, duzlu, yağlı yeyir və üstündə pivə içirdi. Axır günlərində
heç tərpənə də bilmirdi. Ölümündən əvvəl bir qaşıq sıyıq udmaq onunçün
çox çətin məsələ idi. Amma özünə gələn kimi konyak tələb edirdi. Öləndə
40 yaşına bir neçə ay qalırdı.
Qoqolun dəliliyi gələndə «Ölü canlar»ın 2-ci cildini sobaya atıb yandırdı.
Şumanın divanəliyi 24 yaşında başlamışdı. 46 yaşında dünyasını dəyişəndə
əzablardan qurtuldu deyən dostları rahatlıqla nəfəs aldılar. Şillerin
masasının üstündə çürük alma olmasaydı şeir, ya da dramlardan bir cümlə
də yaza bilmirdi. Van Qoq öz sol qulağını kəsəndən sonra belə görkəmdə
avtoportretini çəkmişdi. Özünü qətlə yetirəndə cəmi 37 yaşı vardı. Emin
Zolya isə işinin yaxşı getməsi xətrinə özünü stula bağlayırdı.
***
Psixiatrların fikrincə payızın sonları ruhi xəstələrin halının
kəskinləşdiyi vaxtdı. Məhz belə zamanlarda dəlilərdən dahilərin doğulması
baş verir. Baramadan kəpənək çıxan kimi son payız dahilər yetişdirə
bilir. Deyəsən, yazı lap zamanında yazıldı…
Qadın baxışı