İnsan qəddarlığı
Təkamül adamı insan etdikcə qəddarlıqlar azalmır, yalnız formasını dəyişir
İnsan təbiəti çox qəddardı. İnsanın bıçaq kimi dişləri,
caynaqları, yırtıcı heyvanlar kimi iti instinkləri olmasa da bəzən heyvandan
da qəddardır. Heyvanat aləmində hər şey aydındı. Orda özün kimisinə
hücum edirsənsə deməli təbiətinə uyğun davranırsan və rəqibinin də özünü
müdafiə etmək imkanı olur. Heyvanlar özündən zəifinə elə-belə hücum
etməz. Əgər onu yeməyəcəksə, şikarı deyilsə kef xətrinə, məzələnmək
xətrinə bu addımı atmaz. İnsan nifrətini içinə salanda da qəddarlıq
yaranır. Qəddarlıq qorxudan və gunahkarlıq hissindən də əmələ gələ bilir.
İnsan içindəki qorxularını gizlətdikcə qəddarlıq toplanır və nə vaxtsa,
nəzarət zəiflənən bir gün birisinin üstünə yağdırıla bilər. Deyirlər
ki, qəddarlıq realizə olunmamış ambisiyalardan, arzulardan, paxıllıqdan,
simiclikdən yaranır. Başqa canlı üzərində absolyut hakimiyyət duyğusu
maneəsizlik, sərhədsizlik illüziyası yaradır. Qəddarlıq bir növ mənəvi
şikəstlikdir. Bəşəriyyət tarixində insan qəddarlığına nümunələr sonsuzluq
qədər çoxdur. Qəribəsi odur ki, təkamül adamı insan etdikcə qəddarlıqlar
azalmır, yalnız formasını dəyişir. Bü mənada elm və texnikanın sürətli
inkişafıyla tarixdə iz qoyan 20-ci əsrdə baş verən insan qəddarlıqlarına
nümunələr maraqlı ola bilər:
Yazıq pəltəklər
1939-cu ildə ABŞ-ın Ayova universitetindən olan Uendel Conson
və onun aspirantı Meri Tüdor 22 uşağın iştirakıyla eksperiment keçirdi.
Uşaqları 2 hissəyə ayırdılar. Birinci qrupun üzvlərinin nitqini təriflədilər.
İkinci qrupun üzvləri isə əsil insan qəddarlığı ilə üzləşdi. Meri Tüdor
hər kəlmədə, hər cümlədə uşaqların sözünü kəsə-kəsə onların ən kiçik
nöqsanlarını da üzlərinə çırparaq xüsusilə acı ifadələr seçib deyirdi.
Sonda onları yazıq pəltəklər adlandırdı. Nəticədə ömründə nitqində qüsur
olmayan və təsadüfən 2-ci qrupa düşmüş uşaqlarda kəkələmələr başladı.
Dəhşətlisi olur ki, pəltəklik onlarda ömrünün sonuna kimi keçmədi. Bu
eksperimenti uzun müddət cəmiyyətdən gizləyirdilər ki «mütəxəssislərin»
adına xələl gəlməsin. Sonralar buna bənzər təcrübələr alman konslagerlərində
də keçirilirdi. Yalnız 2001-ci ildə Ayova universiteti təcrübələr nəticəsində
zərər çəkmişlərdən rəsmi şəkildə üzr istəyib.
Elektroşok homoseksuallıqdan xilas edir?
1970-1989-cu illərdə Cənubi Afrika Respublikasının ordusunda
hərbi sıraları homoseksallardan təmizləmə əməliyyatı keçirirdi. Elektroşokdan
tutmuş kimyavi axtalanmaya qədər hər vasitə işə salınmışdı. Qurbanların
dəqiq sayı bilinmir, amma hərbi həkimlərin dediyinə görə 1000 nəfərə
qədər hərbçi bu əməliyyata məruz qalıb. Hərbi psixiatrlar əmr almışdı
ki, mümkün vasitələrlə əsgər sıralarını təmizləsinlər. «Müalicəyə» yatmayanları
şok terapiyasına göndərir, harmonal dərmanlar içməyə məcbur edir, bəzən
cinsini dəyişmək əməliyyatlarına göndərirdilər. «Pasientlər» 16-dan
24 yaşa qədər cavanlar idi. Həmin əməliyyatın rəhbəri Obri Levin indi
Kanadada Kalqari universitetinin psixatriya professorudur və şəxsi təcrübə
ilə məşğuldur.
Öz xoşuna məhkumlar və nəzarətçilər
Stenfordda 1971-ci ildə keçirilmiş türmə eksperimenti planlaşdırılanda
iştirakçıların psixikasını pozacaq bir şey nəzərdə tutmurdu. Amma bu
təcrübənin nəticələri cəmiyyəti şoka saldı. Məşhur psixoloq Filipp Zimbardo
məhkum olunmuş və nəzarətçi rolunu ifa etməyə məcbur olmuş insanların
türmə şəritində davranışını öyrənmək istədi. Bununçün psixologiya fakultəsinin
zirzəmisini türmə kimi quraşdırdılar. Öz xoşuna iştirak edən 24 tələbəni
məhkumlar və nəzarətçilər qrupuna ayırdılar. Nəzərdə tutulmuşdu ki,
«məhkumlar» elə şəraitə salınacaq ki, şəxsiyyətin deqrodasiyası və tənəzzülü,
düşkünlüyünə gətirsin. Nəzarətçilərə isə bu barədə heç bir göstəriş
verilməmişdi. Əvvəl tələbələr nə edəcəyini bilmirdi. Amma təcrübənin
2-ci günü hər şey yerinə düşdü. «Məhkumlar»ın qiyamı amansızcasına yatırıldı.
Həmin andan hər iki qrupun davranışı tam dəyişdi. Nəzarətçilər xüsusi
münasibətlər sistemi yaratdılar ki, burda hər kəs yanındakı adama etibar
etməməli idi. Məhkumların birliyini sındarandan sonra onları idarə etmək
asandı. Nəzarətçilərə elə gəldi ki, yeni qiyamlar gözlənilir və qaydalar
bir az da qəddarlaşdı. Məhkumları hətta tualetdə də tək qoymurdular.
Nəticədə «məhkumlar» emosional pozuntular keçirməyə başladı, köməkçizlik
barədə fikirlər, depressiya yarandı. Az sonra türməyə «məhkumları» görməyə
«türmə keşişi» gəldi. Onlardan adını soruşanda ad əvəzinə nömrələrini
deyirdilər. «Türmədən necə çıxmağı düşünürsən?» sualı isə onları çaş-baş
qoyurdu. Eksperiment sübut etdi ki, «məhkumlar» öz rollarına elə giriblər
ki, əsil kimliklərini unudublar. Nəzarətçilərsə əksinə, bir neçə gün
əvvəl dostluq etdikləri adamlara qarşı sadistlik göstərməkdən ləzzət
alır və özlərini əsil türmə nəzarətçiləri kimi hiss edirdilər. Təcrübə
2 həftəlik nəzərdə tütülsa da onu 6 gündən sonra bitirmək məcburiyyətində
oldular.
Narkoman heyvanlar
Bəzən insanların heyvanlar üzərində keçirdiyi təcrübələr sonra
milyonlarla insanın həyatını xilas edir deyən bunu qəddarlıq nümunəsi
kimi sadalamaq olmur. Amma bəzən bu təcrübələr bütün sərhədləri aşaraq
əsil qəddarlıq nümunəsinə çevrilir. 1969-cu ildə aparılmış eksperiment
insanın narkotik maddəyə alışması sürəti və dərəcəsini anlamaqda alimlərə
çox kömək etdi. Təcrübə siçovul və meymumlar üzərində aparılırdı. Heyvanlara
narkotikin dozasını bədənə yeritməyi öyrətdilər. Təcrübədə morfin, kokain,
kodein amfetamin kimi narkotiklər işlədilirdi. Heyvanlar müstəqil şəkildə
narkotik qəbul etməyi öyrənən kimi alimlər onlara bir qədər narkotik
qoyub kənara çəkildilər və təcrübəni müşahidə etməyə başladılar. Əvvəl
heyvanlar o qədər çaşdılar ki, özlərini ora-bura vurub qaçmaq cəhdləri
də etdilər. Onlar narkotik təsiri altında olduqlarından ağrı hiss etmir
deyən özlərini şikəst edirdilər. Kokain qəbul etmiş meymunlar qıc olur
və hallusinasiyalar görürdülər. Bədbəxt heyvanlar öz barmaqlarını qoparırdılar.
Amfetaminə oturmuş meymunlarsa tüklərini yolurdu. Kokain, morfindən
ibarət «kokteyl»i seçmiş meymunlar 2 həftə keçmiş ölürdülər. Bu təcrübə
narkotikin insana təsirini öyrənməkdə böyük irəliləyiş olsa da onu etik
normaları pozduğuna görə humanist adlandırmaq olmur.
Vicdan əzabı çəkmədən edilən hərəkətlər
1924-cü ildə Karini Lendis Minnesot uniersitetində insan mimikasını
öyrənməyə başladı. Təcrübənin məqsədi sifətdə olan əzələ qruplarının
işini öyrənmək və emosiyalar üçün tipik olan mimikanı ortaya çıxarmaq
idi. Təcrübədə onun öz tələbələri iştirak edirdi. Təcrübə keçənlər güclü
emosiya doğuran hərəkətlər etməli, ammiyak iynəməli, caz dinləməli,
pornoqrafik şəkillərə baxmalı, əllərini qurbağa dolu vedrəyə salmalı
olurdular. Həmin an onların şəkli çəkilirdi. Alim sonda tələbələrindən
xahiş etdi ki, hərə bir siçanın başını kəssin. Əvvəl onlar siçanı öldürməkdən
imtina edirdilər. Bəziləri ağlayır, qışqırırdı. Amma sonra əksəriyyəti
siçanı öldürməyə razılaşdı. Dəhşətlisi o idi ki, ömründə bir qarışqa
tapdalamamış tələbələr bunu necə edəcəyini bilmirdi deyə heyvanları
çox incitdilər. Sonuncu eksperimentin nəticəsi əvvəlkilərindən qiymətli
oldu. Təcrübə altında olanların mimikasında eynilik tapılmasa da bu
təcrübə çübut etdi ki, insanlar avtoritet kimi qəbul etdiyi adımın əmrilə
heç vaxt etmədikləri hərəkəti vicdan əzabı çəkmədən etməyə qadirdilər.
Bütün qorxuların beşiyidir uşaqlıq
Con Uotson psixologiyada qorxu və fobiyaları öyrənirdi. 1920-ci
ildə körpələr üzərində apardığı təcrübədə o heç vaxt qorxu doğurmamış
əşyaların qorxu mənbəyi kimi qavranılması məsələsini tədqiq edirdi.
9 aylıq Albert ağ siçandan qorxmur, hətta onunla oynayırdı. Bir ay ərzində
yetimxanadan götürülmüş uşağa ağ siçan, ağ dovşan, pambıq, və Santa
Klausun saqqalını göstərirdilər. 2 ay keçmiş Alberti xalçaya otuzdurub
ona siçanla oynamaq imkanı verdilər. Uşaq məmnuniyyətlə onunla oynayırdı.
Az sonra hər dəyə uşağın əli siçana toxunanda onun arxasında çəkiclə
dəmir parçasına vurub bərk səs çıxarırdılar. Bir neçə zərbədən sonra
Albert ağlamağa başladı. Bir həftə sonra təcrübə təkrarlananda Alber
siçanı görən kimi ağlamağa başlayırdı. 5 gün sonra məlum oldu ki, Albert
indi həm ağ dovşandan, pambıqdan və ağ saqqaldan da qorxub ağlayır.
Uotson burdan belə nəticə çıxardı ki, bütün qorxularımız uşaqlıqda formalaşır.
Təssüf ki, alim canına qorxu saldığı uşağın fobiyalarını da götürə bilmədi.
Albert ömrünün sonuna kimi ağdan qorxaraq yaşamalı oldu.
Köməksiz və yazıq
1966-cı ildə Mark Seliqman və Stiv Mayer itlər üzərində seriya
təcrübələr apardı. İtləri 3 qrupa ayıraraq qəfəslərə saldılar. Bir qrupu
az sonra azad etdilər. İkinci qrupun itlərinə cərəyan buraxanda elə
imkan yaratdılar ki, içəridəki dəstəyi basmaqda ağrıdan qaçmaq olardı.
Üçüncü qrupa isə belə imkanı vermədilər. Ona görə də yazıq heyvanlara
ağrıya dözmək qalırdı. Nəticədə itlərdə yazıqlıq, köməksizlik reasiyası
yarandı və onlarda depressiya əlamətlər müşahidə edildi. Bir məddətdən
sonra itləri bayıra çıxarıb təcrübəni açıq havada davam etdikdə onlar
qaçmaq əvəzinə yenə də ağrıya dözməyi seçdilər. Alimlər düşünür ki,
insanların da stressə reaksiyası belədir. Onlar bir neçə uğursuzluqdan
sonra köməksiz və yazıq olurlar. Amma bu nəticəyə görə bu qədər iti
ingitməyə dəyərdimi?
Əmrləri yerinə yetirməyə meylli insanlar
1974-cü ildə Yel uqiversitetindən Stenli Milqremin apardığı
əcrübədə iki nəfər iştirak edir: guya müəllim və şagird. «Müəllimə»
əvvəlcədən deyilir ki, məqsəd informasianı yadda saxlamaq dərəcəsinin
ölçülməsidir. Əslində isə əmr almış insanın öz daxili normalarıyla necə
rəftar edəcəyi araşdırılır. «Şagirdi» kresloya bağlayırlar. Onlar hər
ikisi 45 voltluq elektrik zərbəsi alır. Sonra müəllim başqa otağa keçib
suallar verir. Ona deyilib ki, hər səhv cavabda düyməni basmalıdı və
şagirdi elektrik cərəyanı vurmalıdı. Əslində şagird rolunu oynayan aktyor
onu cərəyan vururmuş kimi aparır. Hər səhv cavabdan sonra müəllim cərəyanı
15 solt artırmalıdı. Cərəyan artdıqca aktyorun oyunu daha da dramatik
olur. Təcrübə 450 voltacan davam edir. Müəllim cərəyanı buraxmaqdan
imtina edən zaman ekstperiment aparanların səsəini eşidir və onlar bütün
məsuliyyti öz üzərinə götürdüklərini deyir. Nəticələr şoka salırdı.
Müəllimlərin 65 faizi «şagirdin» əziyyət çəkdiyini görə-görə 450 voltluq
cərəyanı verdi. Təcrübə keçən 40 nəfərdən biri də 300 volta qədər həddə
dayanmadı. Onlardan 26-sı cərəyanın son həddinə qədər təcrübəni davam
etdi. Bu tip təcrübələr sübut edir ki, insanlar ona edilən əmrləri yerinə
yetirməyə meyllidir. Ona əmr olunubsa üzərindən hər bir məsuliyyəti
ata bilir və başqasının əziyyətinə baxmayaraq əmri yerinə yetirir. Onlar
düşünür ki, səhv cavab verən «şagird» öz cəzasını layiqincə alıb.
Kimliyini bilməyəndə
1965-ci ildə Kanadanın Kannipeq şəhərində doğulmuş 9 aylıq
körpə Bryus Reymeri həkimlərin məsləhətilə sünnət etdilər. Amma cərrahın
səhvi ucbatından oğlanın penisi zədələndi və uşaq şikəst oldu. Baltimor
universitetinin psixoloqu Con Mani valideynlərə məsləhət gördü ki, uşağın
cinsini dəyişdirsinlər. Nə qədər ki, böyüyüb görkəminə görə utanmağa
başlamayıb onu qız kimi böyütsünlər. Tezliklə Bryum Brendaya çevrildi
və yumurtaları kəsildi. Bədbəxt validenlər bilmirdi ki, onların uşağı
qəddar eksperimentin qurbanıdır. Con Mani çoxdan idi ki, sübut etməyə
çalışırdı ki, cinsi mənsubiyyət təbiətlə deyil, tərbiyə ilə formalaşır.
Vaxt keçdikcə valideynlər və müllimlər uşaqda ikili davranız və ətraf
mühiti qavramada haçalanma müşahidə edirdilər. Valideynlər bunu uşaqdan
gizlətdikləri üçün stress keçirirdi. Ona görə ata alkoqolik oldu, ana
isə özünü öldürməyə meylli psixi xəstəyə çevrildi. Yeniyetməlik zamanı
uşağa qadın harmonları verməyə başlayırlar ki, döşü çıxsın. Psixoloq
təkid edirdi ki, Brendaya qadın cinsi orqanları formalaşdıran əməliyyat
da edilməlidir. Bu sözü eşidən Bryus-Brenda hiddətlənir. O əməliyatdan
və psixiatrın yanına gəlməkdən də imtina edir. Özünü öldürmə cəhdləri
bir-birinin ardınca düzülür. Sonuncuda komaya düşəndən sonra o, yenidən
kişi görkəminə qayıtmaq uğrunda çalışmağa başlayır. O, adını dəyişərək
Devid olur, saçını qırxdırır və kişi paltarı geyir. Bədənini qaytarmaq
üçün bir neçə əməliyyat da olunur. Hətta evlənir və 3 uşağı oğlluğu
götürür. Amma bu əhvalatın sonunda heppi end olmur. Çünki ilk evliliyi
alınmayanda aradıyla boşanan devid 38 yaşında həyatına son qoyur.
***
İnsanlar təkamül nəticəsində sözlə öldürməyi də öyrəniblər.
Xəncər kimi deşən sözü rəqibinə yeridəndə fiziki və emosional cəhətdə
az enetji sərf edirsən, amma nəticəsi daha parlaq olur. Nədənsə insan
başqasını alçaldanda ləzzət hissi keçirir. Keçmişdə İNSAN gözü iftixarla
səslənirdi, indi isə həqarətlə.
Qadın baxışı