Ömrün son akkordları
Beynəlxalq ahıllar
gününə ithaf edilir
Bu bayramı
əvvəl Avropada, sonra Amerikada, 90-ci illərin sonundan bəri bütün dünyada
bayram edirlər. Rəsmi şəkildə 1990-cı ildə BMT-nin Baş Assambleyası
oktyarın 1-ni ahıllar günü hesab edir. Bu gün bütün radio və telekanallar
verilişlərini yaşlı auditoriyaya kökləyir və nəhayət ki, ahılların da
zövqü nəzərə alınır.
Gümüş saçlara gümüş kimi ömür
- Neçə yaşınız var?
- 80.
- Onda siz məndən cavansız, bu yerə əyləşin. Mənimsə 85 yaşım var.
Bu tip dialoq yəqin ki, yalnız Yaponiyada avtobusda səslənə bilərdi.
Uzunömürlülər kimi ad çıxarmış Yaponiyada ahıllar günü bir az tez, yəni
senyabrın 3-cü bazar ertəsi qeyd edilir. İndi planetin ən uzunömürlü
və deyəsən ən keyfiyyətli ömrünü Yaponiyada yaşayırlar. Son illər yaponiyada
gümüş yaş ifadəsi tez-tez səslənir. Deyək ki, yaponun gümüş yaşı sağlam
və yaxşı görkəmdə görünür. Hamı bilir ki, təqaüd yaşına çatmış yaponlar
öz istirahət illərini kresloda deyil, dünyanı səyahət etməklə keçirməyi
sevir. Ona görə də Yaponiyadan gəlmiş turistlər qocalar evindən təşkil
edilmiş ekskursiyaya bənzəyir. Orda yaşlı adamların sözün yaxşı mənasında
kultu var. Qocaların yol keçidində rahatlığını təmin edən işarə hər
ölkədə də yoxdur. Ona Yaponiyada gümüş zolaq deyirlər. Burda canlı musiqi
və karaoke müsabiqələrinin iştirakçılarnın əksəriyyəti ahıllardır. Bayram
günü yaşlılar basseyn, suana və bərbərxanadan pulsuz istifadə edə bilərlər.
Yaponlar unutmur ki, ölkənin 2-ci dünya savaşından sonra qalan uçuntu,
dağınıqdan çıxarılmasında 70-dən artıq yaşı olanların zəhməti danılmazdır.
Ona görə də ahıllar günü burda hamının sevdiyi və hörmətlə yanaşdığı
bayramdı. Milli ənənəyə görə 5 dəfə 12 illik dövrü adlamış yapon, yəni
ki, 60 yaşını arxada qoyan kimi körpəlik dövrünə qayıdır. Uşaqları və
nəvələri qocalarına qırmzı jilet və balaca papaq bağışlayır. 60 yaşlı
idarə rəisi, meneceri 60 illiyinə belə hədiyyə alsa nəinki inciməz,
bəlkə də sevincindən gözləri yaşarar. İllər artdıqca jiletn rəngi də
dəyişir. 70-77-illiyə bənövşəyi, 80-90 illiyə sarı, 99 illiyə isə ağ
jilet hədiyyə edirlər. Deyilənə görə 25 min 554 adamın ağ jilet geymək
şansı var. Yəni hər 100 min adama 20 nəfər uzunömürlü yapon düşür.
Həyatında məna axtaran təqaüdçü
Yəqin ki, bizdə də qocalar günü həmişəki təntənəsiylə qeyd
olunacaq. Tədbirlər keçiriləcək, pay-puş veriləcək. Amma bütün bunlar
kamera üçündür. Tədbirlər adətən qocalar evində keçirilir və mütləq
də kameraya çəkilir ki, göstərməyə nəsə olsun. İndi düşünək, qocalara
dingildədən musiqi lazımdırmı? Paylanan ərzaq hansı müddətə çatar? Cəmiyyətin
sonrakı addımını daha bir il də gözləməli? Evlərdə günlərini tamamlayan
qocalarımız niyə diqqətdən kənarda qalsın ki? Bu il hökümətimizin qocaların
yanında üzü qaradır. Çünki bayram ərəfəsində 65 yaşdan yuxarı müəllimləri
və həkimləri 100-150 manat təqaüdə möhtac edərək işdən çıxartdırıb.
İndi evində oturub həyatına məna axtaran yaşlı nəsilin incikliyini bir
qutu konfet, ya da oynaq hava ilə almaq çətin olacaq. Yəqin ki, cəmiyyətin
diqqəti onlara təqaüddən artıq lazımdı. Başqa ölkələrdə, məsələn Ukraynada
təqaüdlərdə ciddi artım gözlənir. Rusiya isə bu günün münasibətilə hər
təqaüdçüsünün hesabına əlavə 500 rubl köçürəcək. Bununçün Rusiya büdcədən
180 milyon rubl ayırıb.
Afrika xalq məsəlində deyilir: «Qoca, ahıl adam öləndə onunla birgə
bütöv bir kitabxana yoxa çıxır». Yaşlı adamlar keçmiş və gələcək arasındakı
bağlayıcı iplərdir ki, onların hamısının birdən qırılması millət üçün
fəlakətə bərabərdir. Etiraf etməliyik, bu gün təhsilin, yaşamın keyfiyyətinin,
tibbin nailiyyətlərinin sayəsində qocalarımız cəmiyyətin inkişafında
danılmaz rol oynayırlar. Ona görə də işləmək istəyən və işləməyə halı
olan təqadçüləri cəmiyyətdən təcrid etmək o qədər də yaxşı çıxış yolu
deyil. Axı cavanlardan fərqli olaraq yaşlılar hətta təqaüd yaşında da
oxumaqda, öyrənməkdə davam edirlər.
Köhnə skripka təzəsindən heç də pis çalmaz
21-ci əsr demoqrafik inqilablar dövrüdür. Qocaların sayı durmadan
artır. Hər ay planetin milyon vətəndaşının 60 yaşı tamam olur. Proqnozlara
görə sonrakı 50 il əlzində bu rəqəm 4 dəfə artacaq. BMT-nin İqtisadi
və Sosial məsələlər üzrə Deportamentinin göstəricilərinə görə bütün
düyna üzrə doğumun ölümü üstələməsi tendensiyası davam etsə 2050-ci
ildə yer üzünün hər 5 sakinindən biri 60 yaşı rahat adlayacaq. 2150-ci
ildə isə hər 3 nəfərdən biri təqaüd yaşına çatacaq. Hazırda yaşlılar
əhalinin 11 faizini təşkil edir. 2050-ci ildə bu, 19-21 faizə qalxacaq.
Ahılların sayca artması bəzi dövlətlər, sosial təminat, pulsuz tibb
və güzəştlər nəzərdə tutulmuş ölkələr üçün kifayət qədəp ciddi problemə
çevriləcək. Çünki büdcə daha artıq pul ayırmalı olacaq. 20-ci əsr insan
həyatının artması məsələsində inqilabi əsr oldu. Bu əsrdə orta insan
ömrü 66 yaşa çatdı. 1950-ci ildə 20 il artaraq rekord vurdu. 2050-ci
ilədək daha 10 il artacağı da gözlənir. 2000-ci ildə təqaüdçülər artıq
600 milyon adam idi. 2050-ci ildə onlar 2 malyarda qədər arta bilər.
Qoca olmağı kimsə arzulamır
Yaşlı adamlar və qocalıq, bu barədə biz nə fikirləşirik? Əlbəttə, şəhərdə
yaşayan yaşlı adamla kəndin qocamanı arasında sosial, mədəni və fiziki
cəhətdən fərqlər böyükdür. Onların tələbləri də ayrıdı. Kəndin qocası
sağlamlığı ilə, şəhərin yaşlısı intellekti, yaddaşı, təhsili ilə seçilə
bilər.
Təqaüd yaşına çatmış adamlara artıq yaşlı adam demək olar. Dünya səhiyyəsi
terminalogiyasına görə onlar 75-ə çatan kimi qoca adlanacaq, uzunömürlü
olmaqçün 90-nı adlamalıdırlar. Amma xaricdə bu terminalogiyadan imtina
etməyi düzgün bilirlər və qoca, ahıl sözləri əvəzinə yaşlı, lap yaşlı
ifadələrini işlədirlər. Amma işlətdiyimiz bütün bu sözlərin arxasında
nəsə neqativ çalar var. Çünki heç kim qoca, yaxud yaşlı olmaq istəmir,
özünü onun yerinə qoymağı fikrindən keçirmir. Qoca olmağı kimsə arzulamır.
Ona görə də qoca, həm də cəmiyyətə lazımsız şəxs kimi qavranıla bilər.
Ömrünün son günlərini yaşayan, intellektual cəhətdən geriləyən, deyingən,
yaxınlarına yalnız yük olan qoca kimsəyə lazım deyil. Bəzən yaxınları
da ağır yükü çiyinlərində daşıyanda deyinir, nırçıldayır, ya da narazılıq
edirlər. Çünki qocayla rəftar uşaqla rəftardan daha çətindi. Əslində
bu, irəlidə gözlənilən sonluğun qarşısındakı qorxu hissindən doğur.
Heç kim qocalmaq, xəstələnmək, kiməsə möhtac olmaq istəmir. Tibbi kitablar
depressiyadan tutmuş, tənhalıq, yaddaş pozuntusu, ağıldan kəmlik kimi
qocalıqla bağlı çeşidli xəstəlikləri sadalayır. Qocalıqda adamın maddi
durumu da ürəkaçan olmur, o yaxınlarının əlinə baxır. Bu faktorlar ömrün
sonunu anlamağa çalışan adamlarda optimist duyğular yaratmır. Qocaları
da qınamalı deyil. Ömrün payızında adətkarlıqda olduğun sosial statusu
itirmək, sağlamlığın pisləşməsi, sevimli işi, yaxın adamlarını itirmək
adamda depressiya yarada bilər. Uşaqlar, nəvələr evdən quş kimi uçub
gedəndən sonra yəqin ki, tənhalıqla üzbəüz daha çətin olur. Yeniliyə
maraq azaldıqca həyatın rəngləri də solur. Bəzi tədqiqatçılar deyir
ki, ömrün son dövründə insanın şəxsi xarakteristikası, mənəvi, nə də
sosial keyfiyyətləri dəyişmir. Əqli əməklə məşğul olanlar oxumaqda,
öyrənməkdə davam edir. Fiziki işlə məşğul olanların işi bir az pis olur.
Çünki bədən əvvəlki kimi fəalliyyət göstərə bilmir və onun həyatdan
yapışdığı bağlar daha tez korşalır.
Qoy bununla dövlət məşğul olsun!
Yaşlı adamların sayı artdıqca cəmiyyətdə onlara münasibət
də dəyişir. Qocalıq astanasında olanlar bəzən bu faktı qəbul etmək istəməyib
kosmetoloji əməliyyatlarla, idmanla, xüsusi diyetalarla qocalığı mümkün
qədər uzaqlaşdırmaq istəyir. Heç kim parlaq dəbli jurnalın üz qabığına
büzüşmüş dərili adamın rəsmini vurmur. Ona görə də hamı dərisinin qeydinə
qalır, onu qocalmağa qoymur, qocalıqda isə dartıb hamarlaşdırır. Bəzən
qocalara qarşı neqativ münasibətdə kütləvi informasiya vasitələrinin
xüsusi rolu olur. Qocalar evinin, xüsusi stasionarların qayda-qanunları
da adi adamlara xoş gəlməyəcək tondadır. Axı qoca hələ də ağıldankəm
demək deyil. Onun da bizim qayğımıza və mərhəmətimizə ehtiacı var.
Hər kəs bu problemi özündən uzaqlaşdırmaq istər. «Qoy bununla dövlət
məşğul olsun» deyib məsələni unutmaq da olar. Onsuz da hər kəsin evində
öz qocası var, nazını çəkməyə qohumları kifayət qədərdir. Qərbdə valideyni
qocalar evinə vermək ayıb deyil. Bizdə bu, çox utanmalı, ayıb iş sayılır.
Amma hazırda qocalığını gözünün qarşısına gətirib son illərini təmin
etmək üçün pul yığan valideynlər də əmələ gəlib. 50-ni təzəcə haqlamış
adamın uşaqlarını yerbəyer edəndən sonra yenə də pul yığmasına sakit
baxmaq olmur. İndiyədək başqaları üçün işləyirdi, bundan sonra acından
ölməmək üçün özünə yığır. Etiraf edək ki, bu məsələdə dövlət heç bir
formada vətəndaşına dayaq deyil. Dövlətimizin nə qocasının sağlamlğnı
qorumağa, nə də layiqli həyat təminatı verməyə imkanı, ya da arzusu
yoxdu.
Demoqrafik bomba
Cəmiyyəti qocalıqla hürkütmək olmaz. Cəmiyyətin yavaş-yavaş qocalmasını
«demoqrafik bomba» kimi qələmə verəndə qocalarımız inciyə də bilər.
Hamı qocalacaq. Təsəvvür etməyə başlasaq qocalıq həyətdə skamyada oturmaq,
ya da nəvələrin qayğısını çəkmək kimi müsbət çalarda görünür. Bəs çağlayan
həyat eşqini, təcrübəni nə etməli? Axı çox vaxt cavanların hazır təcrübəyə
ehtiyacı olmur, onlar öz təcrübəsini qazanmaq istəyir.
Qocalıq kiminçünsə cəmiyyət qarşısında borcu ödəyəndən sonra özüyçün
yaşamaq vaxtıdır. Pensilvaniya ştatından Andora Kuinbi ağır atletikayla
məşğul olmağa başlayanda 78 yaşı vardı. Bu yaxınlarda o, 45 kiloqramlıq
ştanqanı qaldırdı. Özünün çəkisi 56 kiloqram və yaşı 88 olanda. Yaponiyalı
Miura Keydzo 70 yaşında Everest dağının Şanqri buzlağından, eləcə də
Kilimancaro dağının kraterindən xizəkdə sürüşüb düşdü. 100 yaşını qeyd
edəndən sonra da o, ilin 6 ayını dağ yamaclarında keçirir. Rusiyalı
keçmiş şaxtaçı Mixail Kotlyarov, 4 saat 17 dəqiqlik marafonu qaçanda
78 yaşı vardı. İndi onun 87 yaşı var və hələ də qaçır və qışda buzlu
suda çimir. Yaşlı xanımlar özünü gözəllik müsabiqələrində də sınayır.
İlk dəfə yaşlılar arasında gözəllik müsabiqəsi İsveçrədə keçirilib.
Onlara qarşı tələblər sadə idi. 70 yaşı adlamaq, səhnyə kimsənin köməyi
olmadan çıxmaq və tək yaşamaq lazım idi. Bəziləri ahıl yaşda evlənir
də. Bu mənada Braziliyada 83 yaşlı Xoze Fereyte və 14 yaşlı İolanta
arasında nikah ən qəribəsi sayılır. Nikah pula görə deyil, aralarında
hisslərin olduğunua görə bağlanmışdı. Çünki hər ikisi varlı idi.
Niyə yaşayırsan?
Biz hələ ki avtobusda qocalara yer veririk. Yaxşı ki, o gün ayağı əsə-əsə
avtobusdan düşən qarının dalıyca sürücünün dediklərini o, eşitmədi.
«Niyə yaşayırsan, a yazıq. Niyə qaxılıb evində otura bilmirsən» replikasından
sonra adamın özünə qəsd eləməyi gələr.
Yaşlı adamlar psixi xəstəliklərdən daha çox əziyyət çəkir. Çünki evində
qocasının yaddaşının pozulmasını, əhvalının pisləşməsini görən adam
bunu onun yaşı ilə bağlayır və çox vaxt həkimə müraciət etmir. Amma
bu əlamətlər arxasında uzun sürən depressiya, yaddaş pozuntusu və irsi
faktorlarla əlaqəli olan xəstəliklər gizlənir. «Başım ağrayır» deyib
üzünü divara çevirən qocadan halını soruşmasan, dəqiqləşdirməsən sonra
bunu özünə bağışlamayacaqsan. Nə qədər qocalar özünü divardakı xalçaya
çevirib sakitcənə dünyasını dəyişib. Ondan «Sənə nə olub?» soruşan olmayıb.
Yaşınızı bilməsəydiz özünüzə nə qədər yaş verərdiz? (Doktor
Ueyn U. Dayer)
Ömür rəqəmlərlə ölçülmür. Biz xaricə gəzməyə gedəndə turistlər
arasında yaşlıların daha çox olduğunu görürük. Onlar aktiv, həyatsevər
və ünsiyyətcil olurlar. Sanki onlarda yaş kompleksi olmur. Bizdə təqaüdə
çıxmaq bəladırsa, orda asudəçilik, qayğılardan azad olmaq deməkdir.
Axı ömür boyu işləmiş adamn hesabında yaxşı da pulu olmalıdı! Sosioloqlar
deyir ki, Qafqazda gürcülər və ermənilər araçında Azərbaycanın əhalisi
daha cavandı. Gürcüstanda 65 yaşdan yuxarı adamlar 16,7 faiz, Ermənistanda
11,2 faiz, Azərbaycanda isə 7 faizdir. Sonuncu siyahıya alınmada Azərbaycanda
2639 uzunömürlü qeydə alınıb. Dövlət Statistikası İdarəsi məlumat verir
ki, Azərbacanda orta insan ömrü 72,4 ildir. Ola bilər hansısa qərarlar
verilir, hansısa kağızlara imza atılır, dövlət proqramları fəaliyyət
göstərir. Amma qurduğumuz cəmiyyətdə ahıllar hələ ki, uşaqlarına arxayındır,
dövlətə yox.
Hətta ağ saçları görməyə ümidi olmayan Roma legionçuları bilirdilər:
Əgər döyüşdə öləsi olsalar imperiya onların ailəsinin qayğısını çəkəcək.
Təqaüd sözü də burdan yarandı. Əvvəl imperiya pulu hamıya verirdi. Sonra
yalnız seçilmişlərə, daha sonra isə heç kimə. Yuli Sezarın vaxtında
bu sözü unutdular, düz 2000 illik. Adama elə gəlir ki, təqaüd məsələsi
dünya dürdüqca olub. Ölkədə işləyənlərin sayı təqaüdçülərin sayı ilə
bərabərləşsə nə olacaq? Yəni Roma imperiyasının aqibəti bizi də gözləyir?
Türkmən başqanının tapdığı çıxış yolu da müasir dünya üçün gülməli görünür.
O, hesab edirdi ki, qocalara dövlət baxmamalıdı, təqaüd verməməlidi.
Hər kəs öz ata-anasının qayğısını çəksə dövlətə də rahat olar. Roma
döyüşçüləriniq həyat tərzi onlara gələcəyə planlar cızmağa imkan vermirdi.
Onların devizi belə idi: «Ya yolu tapacam, ya da özüm yol salacam».
Qocalmayanlar…
Bu gün həm də Beynəlxalq musiqi günüdür. Bütün orkest işçilərinin, ifaçıların,
filarmoniya işçiləri və musiqişünasların da bayramıdır. Bu bayramın
adı Dmitri Şostakoviçlə bağlıdır. Bayram 1975-ci ildən qeyd edilir.
İnsanlar məişətində musiqi terminləri işlətdiyini düşünmürlər. Təqtli
hərəkət, ritmik iş, harmonik şəxsiyyət – bütün bu terminlər musiqidən
gəlir. Dahilərlən kimsə deyib ki, musiqi insanla birgə doğulub. Amma
insandan fərqli olaraq o qocalmır. Bəlkə də beynəlxalq müsiqi gününün
ahıllar günüylə bir gündə olmasının gizli mənası da var. Axı musiqi
qocalmır və insanları qocalmağa qoymur.
Qadın baxışı