Gəldi gedər Bakı
Bakı dünyaya nə verdi və nə aldıKimlər gəldi, kimlər
getdi
Bu dünyadan, bu dünyadan…
Bayırda gün qızdırır. Günəşin şüaları
Bakıın torpağının olan-qalan suyunu buxarlandıranda bakılılar çox da fikir
eləmir. Qoy dəniz qızışsın, hamı özünü Xəzərin sahilinə atacaq. Qoy əcnəbilər
yol çantalarını qablaşdırıb Baham adalarına, Haitiyə, bəd ayaqda Antaliyaya
getsinlər. Amma vaxt vardı hamı bura axışırdı. İş üçün gələnlər mafal
tapıb bir yol istirahət etməyə də vaxt ayırardılar. Bakının isə göstərəsi
çox nəsnələri var. Ölkəmizin Avropa və Asiyanın kəsişməsində yerləşməsi,
coğrafi və iqlim şəraiti beynəlxalq turizmin inkişafı üçün əlverişli şərait
yaradır. Deyirlər ki, 2020-ci ilədək Böyük İpək yolu dünyanın bütün turistlərinin
üçdə birini qəbul edə bilən marşruta çevriləcəkdir.
«Bakıda yaşamaq yaxşıdı»
20 –ci əsrin simvolu sayılan rəssam Salvador Dalinin «Geopolitik uşaq»
əsərində təsvir olunan adam barmağını qlobusa uzadıb Bakını göstərir.
«Bu təsadüfdür, yoxsa rəssam bunu bilərəkdən belə çəkib?» mövzusunda çoxlu
mübahisələr olub. Bəlkə rəssam bu şəhərin gələcəkdə dünyanın mərkəzi şəhərlərindən
biri olacağına eyham vurur?. Hazırda Bakı dünyanın ən bahalı şəhərlərin
yüzlüyündə 99-cu yerdədir. Bunu «Economist Intelligence Unit» ingilis
agentliyi öz tədqiqatlarında təsdiqləyib. Bakının tutduğu yer təxminən
San-Paulu və Rio-de-Jeneyro ilə bir səviyyədədir. Amerikanın Notr-dam
Universitetinin simpozium iştirakçıları isə «Bakıda yaşamaq yaxşıdı» nəticəsinə
gəldilər. Sən demə şəhərimiz Yoxannesburq, Karaçi, Barselona və Bombey
kimi meqapolislərtək sakitliyi və stabilliyi ilə seçilirmiş.
Bakı Şərqin Parisi
Sovet dövrünün ən çox baxılan filmlərindən sayılan «Budulay» filmində
belə bir kadr var: qəhrəman köşkdən xanımına hədiyyə axtarır. Satıcı isə
ona deyir ki, «Tərəddüd eləmə, Bakı malı götür. Bakı malı Paris malından
keyfiyyətli olur». Təbiətcə pissimist olanlar «Parisi bütün dünya tanıyır,
bəs Bakını kim tanıyır ki?» deyib sual edə bilər. Necə olurdu ki, eramızdan
2-3 min il əvvəl Misirdə Bakını nəinki tanıyır, hətta «Ölülər kitabı»nda
adını da çəkmişdilər? İngilis arxeoloqu Vimdan Petri yazını «Zühur edən
günəşin şəhəri» Baxau (Bakhay) kimi tərcümə etmişdi. Artıq formalaşmış
şəhər kimi Bakının adına 5-8-ci əsrlərdən rast gəlinən 70-dən çox yazılı
mənbələr var. Bir də ki, İçərişəhər yalan deməyə qoymaz. İçərişəhər hələ
də qiymətli memarlıq irsinin açılmayan sazlanc yeridir.
Bakı şəhəri dünya sivilizastyasının beşiyi sayılan Yunanıstan və İtaliya
ilə eyni paraleldə yerləşir. Buranın nəinki iqlimi, insanlarının temperamenti,
hətta ərazilərdə tapılan abidələr də eyni üslubdadır. Bütün dünya Roma
imperiyasının qalıqlarını seyr etməyə oralara axışan zaman biz tarixi
abidələrimizi şəxsi həyətlər üçün paylaşdırır və dağıdırıq. Qobustanda
Roma ordusunun Bakıda olmasını təsdiqləyən sənədlər var. Bizim eranın
80-90-cı illərinə aid yazı Böyükdaşın ətəyindədir. «İmperator Domisian
Sezar Avqusta Qermanikanın zamanı. Lutsiy Yuli Maksim, 12-ci senturionun
leqionu». Ramana kəndinin adı da Roma ordusunun şərəfinə qoyulduğu ehtimal
edilir. Düzdü, o vaxtlar «qonaqlarımız» silahla gəlmişdi.
Hardan başlanır Vətən?
Qobustan abidəsi ən qədim insan məskənlərindən sayıldığı kimi bir çox
hələ açılmamış sirrləri də özündə gizləyir. Dünya tarixinə sağ döşü olmayan
(onlar döşlərini uşaq ikən bağlayırmışlar ki, böyüyüb ox atmağa mane olmasın)
döyüşkən qadın tayfaları kimi girmiş Amazon qadınların məskəni Qobustan
qayalıqları olub. Şairə Nuridə Atəşi bu fikri sübuta yetirəcək çoxlu faktlar
toplayıb. Amazonlar 10 min il boyunca bütün Qafqazda, Xəzər, Qara dəniz
sahillərində və Kiçik Asiyada yaşayaraq, öz cəngavər savaşları ilə tarix
yaradıblar. Xəzər dənizinin sahillərindən baş alıb gələn bu cəngavər xalq
Qara dəniz sahillərinə yayılıb, bütün Kiçik Asiyanı öz tabeliyi altına
alıblar. Amazonların saldığı ilk “şəhər” - Qayalar yurdu - əzəmətli Qobustan
olub! Yunanıstanda olan Tamnos, Lemnos və Lesbos adaları zaman-zaman “Qadın
adaları” adlanıb. Amazonlar Qafqazdan Qara dəniz sahillərinə, oradan isə
Egey sahillərinə,Türkiyəyə, Yunanıstana və bütün dünyaya yayılıblar.
Abşeronda tapılmış kurqanlar (qəbirlərin üzərində 8 rəqəmi şəklində dairəvari
tikinti) Şotlandiyadakı kurqanlarla eynidir. Maraqlıdır ki, Şotlandiyanın
qədim kelt adı Albaniyadır. Şotlandiyanın dağlıq adalarından birinin adı
Arrandır. Ola bilər ki, oranın adamları Arrandan gəlmə idilər. Onlar müqəddəs
yeri «vatan» (azərbaycanca vətən) adlandırırlar, lap bizim kimi.
Məşhur norvecli alim səyyah və antropoloq Tur Xeyerdal təkid edir ki,
qədim vikinqlərin də vətəni indiki Azərbaycan olub və dediklərinin sübutunu
Qobustan qayalıqlarında tapıb. Şotland saqasına görə vikinqlərin əcdadı
Odin «Aser» adlı ölkədən gəlib. Odin, yəni "od canlı", "od
ruhlu", ya da "od məskəni". İslamdan öncə azərbaycanlıların
oda sitayişi etməsini nəzərə alsaq Odin adının bu cürə izah olunmasına
inanmaq olur. Yurdumuzun qədim sakinləri olan asların İrlandiya, Danimarka,
İsveç, İslandiya xalqlarının inkişafında mühüm rol oynaması barədə də
faktlar var. XVIII əsr və müasir İrland tarixçiləri qeyd edirdilər – «Biz
Aser torpağının davamçıları və nəsliyik.» İrlandiya və Şotlandiya arasında
kiçik "Azer" adasının olması bunu təsdiqləyən faktdır. Danimarka,
İsveç və Norveçin mifologiyasında yazılıb ki, xalq Odin adlı allahdan
başlanğıc götürür. Odin allahlar nəslindən imiş. Şaman kimi maqik məşğələləri
ilə ətrafdakıları heyrətə salarmış. Tur Xeyerdan deyir ki, çox guman ki,
vikinqlər Xəzər dənizi ilə Volqa çayına keçmiş , sonra Novqorod və Kiyev
tərəfdən Qərbə yollanmışlar. Məhz onlar İngiltərə, Şotlandiya, Fransa,
İrlandiyanın ilk krallarından olmuşlar. Azer ölkəsindən çıxmış dəfn mərasimini
norveclilər uzun müddət, xristianlığı qəbul edənədək saxlamışdılar.
Yalnız Bakıda…
Caz muğam yalnız Bakıda doğula bilərdi. Bununçün muğamı ana südüylə canına
çəkmiş bir adam cazın sehrinə düşməliydi. Caz azad adamların musiqisidir.
Muğamda olan azadlıq isə heç bir musiqi formasında yoxdur. Təbiətcə azadlıq
sevər bakılılar həm cazsevər, həm də muğamsevər insanlar kimi ad çıxarıb.
Bakı kəndlərində bu yaxınlaracan toylarını muğamla keçirərdilər. Sovetlər
zamanında Bakı ölkənin caz mərkəzlərindən biri idi. Bakıda ilk caz orkestri
artıq 1920-ci ildə yaranıb.
Bütün dünya simfonik muğamlardan bayılır. Şərq və Qərbin qovşağında olması
və mədəniyyətlərin sintezi ilə Bakı bu tövhəsini dünyaya verə bildi. Dünyada
analoqu olmayan musiqi formasını muğam bilicisi və Avropa musiqi məktəbini
keçmiş adam yaza bilrdi. Bu hadisə isə yalnız Bakıda baş verə bilərdi.
Şərqin ilk operası da Bakıda yaranıb, ilk Konservatoriya və ilk sirk də
eləcə.
Hər il dünya səbirsizdliklə Nobel mükafatının nəticələrini gözləyir. Yəqin
hamı bilir ki, məşhur milyonçu Alfred Nobel varidatını Bakı neftindən
toplayb. Hesablamalara görə bu məbləğ Nobel mükafatının 12 faizini təşkil
edir. Təsəvvür edin ki, hər il mükafat alanlara bizdən də pay düşür. Hələ
hamının tanıdığı mükafat təsis edilməmişdən əvvəl Bakının öz Nobel mükafatı
vardı. Onu Alfred Nobelin qardaşı oğlu Emmanuel Lüdviqoviç Nobel 1904-cü
ildə Rus imperator Texniki cəmiyyətinin Bakı şöbəsində təsis etmişdi.
Ümumi kapitalın gəlirindən nəzərdə tutulmuş 1000 manatlıq bu mükafat hər
ilin 25 mayında neft, texniki üsullar və neftə yaxın elmlərin inkişafı
sahəsindəki uğurlara görə verilirdi.
Dünyada ilk kinomatoqrafçı kimi tanınmış Lümyer qardaşlarından biri Mişon
ilk sənədli filmi Bakda Bibiheybət buruqlarında çəkib. Film «Bibiheybət
buruqlarında yanğın» adlanırdı. Təqvimdə 1898-ci il görünürdü. Lümyer
qardaşları möcüzələrinin dünyaya göstərəndə Bakıdan da yan keçməmişdilər.
Filmləri Parisə aparmamışdan əvvəl avqustun 1-də Vasilyev sirkində bakılılara
göstərmişdilər. Burada Bibiheybət buruqlarında yanğın, Buxara əmirinin
qarşılanması, knyaz Aleksandrın gəlməsi və bir neçə komediya səhnəsi göstərildi.
İlk dəfə neft buruğu Bakıda qazılıb. Dünyada ilk neft tankeri Bakıda suya
salınıb. 1878-ci ildə Xəzərdə Nobel qardaşlarının tidirdiyi «Zərdüşt»
adlı tanker üzürdü. 1823-cü ildə Bakıda dünyanın ilk parafin zavodu tikilib.
Bakı-Krasnovodsk telefon xətti dənizin dibiylə aparılanda hələ 1879-cu
il idi.
1930-cu ildə Bakı alimləri indi bütün dünyada tətbiq edilən neft çıxarma
üçulunu kəşf elədilər. Bu üsulla neft buruğunu şaquli yox, maili qazırlar.
Ona görə də buruğu yataqdan uzaqda quraşdırmaq mümkün olur. Bakıda bu
üsulla nefti yaşayış məntəqələrinin altından da çıxara bilirdilər. Həmin
üsulun davamı kimi 10 -12 buruğun kol kimi budaqlaşmış şəkildə çıxarılması
üsulu da Bakıda kəşf edilib. Bu üsulla 5 min metr dərinlikdə buruq işləri
aparmaq olur. Sovet zamanı bu yeni texnologiyalar geniş işlədilmirdi.
Amma dünya neft çıxaranlarının nəzərindən qaçmayıb. Məsələn Şimal dənizində
neft çıxaran norveclilər yeni üsula görə bakılılara minnətdar olmaqdan
çəkinmirlər.
Yolçu yolda gərək
Hər il 12 milyon quş yolunu burdan salır. Onlardan 5 milyonu qışı burda
keçirir. Yəni onlar buranın havasını, suyunu, yəqin ki, insanlarını də
bəyənirlər. Bakı gəldi gedər Bakıdı. Nədənsə Yeseninin Mərdəkanda qonaq
qaldığı vaxt harda olmasını bilməməsi barədə əhvalat daha çox yayılıb.
Bəlkə də burda yaranan əsər «Fars motivləri» adlandığındandır. Amma o,
«Bakı və bakılılarsız yaşaya bilmirəm» deyirdi və hər dəfə bura qayıtmağı
arzulayırdı.
Məhəmmədi kəndi yaxınlığındakı Yanar dağ hələ Aleksandr Makidonskinin
vaxtından yanırmış. Bunu o dövrün yazılarından oxuyuruq. Deməli Makedonski
özü olmasa da əhatəsindən kimsə buralara təşrif buyurub.
Nargin və Volf adalarının adını 1-ci Pyotr qoyub. İsveçlə müharibədən
təzəcə çıxmış Pyotr Narqin adalarının quruluşunu Fin körfəzindəki Revel
adasına oxşatdı. Həmin adanın Narqin- alman forması, Nartinqen eston formasıdır.
Dar boğaz deməkdir. Vulf isə almancadan qurd, qurd adası deməkdir. Bulla
adasının adı isə Stepan Razindən qalıb. Yəni ki, «Bıl ya», rusca «Burda
mən olmuşam» deməkdir.
Məşhur bariton Şalyapin Tiflisə gedərkən yolunu Bakıdan salıb. O, Mailov
qardaşlarının teatrında konsert verib. Çaykovski isə bura lap tez-tez
gəlirdi. Onun qardaşı Bakıda çinovnik vəzifəsində idi: «Bu şəhər hər cəhətdən
yaxşı imiş. Daha doğrusu səliqəli, gözəl tərtib edilmiş, təmiz və bununla
yanaşı çox qeyri-adi xasiyyətli».
Mendeleyev «Bakı çox səliqəli şəhərdir. Dənizə mənzərə və dənizdən görünüşü
də əladır» deyirdi. O, Suraxanıdakı kimya zavodunda bir müddət işləyib.
Amma deyilənə görə kimya zavodu işə düşəndən sonra Atəşgahın təbii odu
sönməyə başlayıb.
Mayakovski isə yazırdı: «Bakını çox sevirəm. Burda nəsə var ki, onu heç
vaxt unuda bilmirsən». Onun Bakı nefti haqqında bir şeri də var. Orada
təxminən belə fikir yazılıb ki, Bakı qanı, yəni nefti başqa şəhərlərin
damarlarına donor qanı kimi yeridilir ki, onlar da yaşaya bilsin. Düzdü
Bakı Qorkinin gözünə bir az tutqun görünmüşdü. «Tutqun cəhənnəm lövhəsinin
dahiyanə şəkildə çəkilmiş mənzərəsi» deyib Bakı proletariatının təsvir
etmişdi.
1943-cü ildə kinorejisyor, Stalin mükafatının laureatı Aleksandrov Q.B.
Bakı studiyasında faşizm üzərində qələbəyə həsr edilmiş «Bir ailə» adlı
böyük filmi bitirdi. Çarli Çaplin bu münasibətlə Bakıya teleqram vurdu:
«Sovet İttifaqının xalqlarının ümumi düşmənimizə qarşı cəsarətli savaşından
iftixar duyuram. Sizin yeni işinizlə çox maraqlanıram. Çarli Çaplin»
Pakistanın prezidenti Pərviz Müşərrəf multanı karvansarasına hədiyyələr
edib. Axı Pakistanda da belə şəhər var. «Pakistanın Multanı şəhərindən
mətbəx ləvazimatı» adlı dolabda dəvə dərisindən lampa, gül vazası, keramik
kasa və piyalələr, boşqab, su qazanı, çay dəsti, qazança və güzgü indi
də saxlanlır. Britaniyanın keçmiş baş naziri Marqeret Teççer də həmən
multanı karvansarasının qonağı olub.
«Mən Bakıda doğulmuşam!»
Zaman belə gətirib, Bakı dünyanın ən beynəlmiləl şəhərlərindən biri olub.
Son illərin hadisələrinə baxmayaraq burda 72 millətin nümayəndəsi yaşayır.
Harda yaşamasından asılı olmayaraq burda doğulanlar fəxrlə «Mən Bakıda
doğulmuşam» ifadəsini işlədirlər. Elmdə Nobel mükafatçısı, riyaziyyatçı
Lütfizadəni, futbol arbitrı Tofiq Bayramovu, sahibkar Vaqit Ələkbərovu,
bəstəkar, dirijor Vaynşteyni, partizan Mehdi Hüseynzadəni, kəşviyyatçı
Rixard Zorgeni, kinodramaturq Rüstəm İbrahimbəyovu, kinorejisyor Qusmanı,
şaxmatçı Kasparovu, kosmos tədqiqatçısı Kərim Kərimovu, fizik Lev Landaunu,
müğənni Müslim Maqomayevi, cazmen Vaqif və Əzizə Mustafazadəni, beynəlxalq
qroysmester Teymur Rəcəbovu, violonçel çalan və dirijor Rostrapoviçi,
yazıçı Çingiz Hüseynovu, rəssam Tahir Salahovu hamı həm də sadəcə bakılı
kimi tanıyırlar.
***
Bu yaxında məşhur rus şoumeni Dmitri Malaxovun «Baku» jurnalına müsahibəsində
oxudum ki, o, şəhərimizin qonağı olubmiş. Bizim boğanaq saydığımış şəhərin
havasında o, duyduğu sehrli qoxuları təsvir edirdi. O, deyirdi ki, gözlədiyim
şərq şəhəri əvəzinə artıq formalaşmış meqapolislə rastlaşdım. Bakı çox
təmiz şəhər imiş və onu qonaqlardan gizləmək günahdır. Deyəsən şəhərimizə
qonaqların gözülə baxmaq zamanıdır…