İlin sehr yapma məqamı
Hamıya elə gəlir ki, bu bayramı çox yaxşı tanıyır
Bizdə belə inam
var ki, Novruz bayramında evdə olmasan 7 il sərgərdan gəzəcəksən. Ona
görə də mart ayında Novruzdan yazmamaq günahdır. Hamıya elə gəlir ki,
bu bayramı çox yaxşı tanıyır və barəsində də hər şeyi bilir. Amma üstümüzə
su çiləyib odun üstündən atılmaq, şəkərbura, paxlava yeyib qulaq falına
çıxmaq bu sirli bayramı anlamaq üçün kifayət deyil. Minilliklərdir Novruzu
xalqa unutdura bilmirlər. Dinini, dilini, əqidəsini dəyişə bilən xalq
Novruzunu dəyişdirmək istəmədi. 19-cu əsrin ilk illərində rus imperiyası
tərəfindən işğal edilən Azərbaycan türkü ildə 3 dəfə – məhərrəmin 1-də,
yanvarın 1-də və yaz gecə-gündüz bərabərliyi anında yeni il keçirmək məcburiyyətində
qalır. Bunlardan birini ruhani aləm, ikincisini dövlət himayə etdiyi halda
Novruzu xalq özü yaşadır. 1922-ci ildə Nəriman Nərimanov Genuya konfransında
olduğu vaxt Kirovun əmriylə küçələrdə Novruz bayramını qeyd edən əhaliyə
atış açıldı. Amma bundan sonra da Kosa və Keçəlin xurcunundakı şəkərburaların
sayı azalmadı.
İslam dini yayıldığı torpaqlarda ibtidai təsəvvürləri, bütləri sındırıb
dağıtsa da, Novruz bayramı mərasimlərinə toxunmayıb. Çünki bu mərasimlər
əzəldən dünyaya düzgün baxışla köklənib. Mərasimləri nəinki toxunmaz şəkildə
saxlayıb, hətta bəzi dini hadisələri də bu bayramla əlaqələndirərək insanların
inamında möhkəmləndirib. Hər dini bayramımızın öz duası var. Novruzun
isə öz duası yoxdur. Bu, Novruzun İslamdan çox-çox əvvəl artıq el arasında
qeyd olunduğuna dəlalət edir.
Yaranışın
ssenarisi üzrə
İlaxır çərşənbələr Yer üzündə analoqu olmayan rituallar silsiləsidir ki,
ilkin təsəvvürlər toplu halında xalq tərəfindən gen yaddaşında yaşadılır.
Dünya duranı olan inanclara görə Allah ilk olaraq qarmaqarışıq xaosdan
suyu ayırır. Başlanğıcda kürreyi-aləm ancaq sudan ibarət idi (su çərşənbəsi
buna eyham vurur). Sonra odun köməyilə suyun keyfiyyətlərini dəyişir və
günəşin şüalarıyla suyun müəyyən hissəsini qurudub torpağı üzə çıxarır
(od çərşənbəsində simvolizə edilir). Torpaq meydana gəlməklə dünyanın
bir çox elementinin doğuşuna şərait yaranır (torpaq çərşənbəsi ona görə
sırada üçüncüdür). İlk insan suyun dibindəki gildən, yaxud Allahın gərgin
zəhmət çəkdiyi anlarda alnından düşən tərdən yaranır. Ulu Allah Yel vasitəsilə
ilkin yaranışları bir məkandan başqa məkana aparır (göydən yerə endirməklə)
və hava, nəfəs verməklə (yenə də yel vasitəsilə) ruhu meydana gətirir
(bu da sonuncu mərhələ, yel çərşənbəsi).
Qədim Şumerdə tapılan mixi yazıların içərisində mətnlərdən biri «Kainatın
və insanın yaranması barədə mif»dir. Ehtimal var ki, bütün dinlər mənbəyini
buradan götürüb, yerini göstərməyiblər. Burada deyilir ki, dünya əvvəlcə
başdan-başa su olur. Ata Göylərlə Ana Yer əvvəlcə bir yerdə ər-arvad şəklində
olublar. Zaman keçdikcə Göy Yerdən ayrılıb. Lakin Ata Göylər heç zaman
öz sevimli «arvad”ını nəzərdən qaçırmayıb. Ondan öz məhəbbətini əsirgəməyib,
günəşin şüasını, yağışı, qarı göndərib. Hava, od, yel torpaqla birləşərkən
Yer «hamilə olub». Nəticədə Yerdə canlı həyat əmələ gəlib. İncildə bu
münasibət Adəm və Həvva şəklində verilib. Bu mifin yaşı 45-50 min il göstərilir.
Bəşəriyyət isə hələlik ki, şumerlərdən başlayır. Ondan əvvəlki dövrlərə
aid faktlar yoxdur.
Müqəddəs günlərin çərşənbə seçilməsinin isə izahı budur ki, Tanrı dünyanı
yaradanda həftənin ilk günündə hazırlıq işlərini yerinə yetirib, 2-ci
gün (çərşənbə axşamı) yaratmağa başlayıb. 3-cü gün su, 4-cü gün od, 5-ci
gün torpaqla bağlanan varlıqlar yaradıb, 6-cı gün yaranışların hamısına
can (ruh) verib, 7-ci gün bütün işlərini tamamlayıb istirahət edib. Bu
inama görə bütün yaradılış işlərinin bünövrəsinin qoyulması çərşənbə axşamına
düşür.
Allah,
məni su elə…
Novruzla bağlı bütün mərasimlərimiz su çərşənbəsi ilə başlar. Su hər şeyin
əzəli və çıxış nöqtəsidir. Su çərşənbəsi suya sitayişlə başlar. Günəş
doğmadan su başını gedərlər, təzə suda yuyunarlar, yaralıların yaralarına
su səpərlər, bir-birini suyla çiləyər, arx üstündən atlanarlar. Əski inama
görə su çərşənbəsində günəşin şəfəqi görünən anda şüaların toxunduğu su
təzə və müqəddəs sayılır. Həmin suda yuyunan arzusuna çatarmış. Əzəl çərşənbə
erkən köpüklənən su hər dərdin dərmanı sayılar. «Kitabi Dədə Qorqud»da
su ona görə aydınlıq sayılır ki, Tanrının üzünü görüb.
Su çərşənbəsində erkən durub axar sudan, bulaqdan, çaydan «lal su» gətirərlər.
Yəni suyu evə gətirənədək heç kimlə danışmazlar. Bu su niyyətləri çin
eləmək üçün yarayır. Ən təmiz su insanla təmasda olmayan sudur. Çünki
suyun yaddaşı var. Dünya alimlərinin qoyduğu təcrübələr sübut edir ki,
su bütün hadisələri yaddaşına yazıb ona reaksiya verir. Maddəyə toxunması
kifayətdir ki, su onun haqqında hər şeyi bilib yaddaşında saxlasın. Suyun
hər molekulunda 444 informasiya paneli var. Bu bir növ kompyuter yaddaşı
kimidir. Su fikirləri oxuyur. Alimlər təcrübələr aparıblar. İki qab qoyulub,
birinə hər gün xoş söz deyilirdi, o birini isə hər gün söyürdülər. Nəticədə
mikroskop altında hər iki su damcısının çox fərqli quruluşu gözə çarpıb.
İki söz suyu təmizləyir: sevgi və şükranlıq. Keçmişdə bu suya dirilik
suyu deyərmişlər. Dirilik suyu ilə suvarılmış bitkilər, canlılar sağalır.
Bu artıq faktdır. Məbəddən götürülmüş suyun strukturu altıguşəli ulduz
formasında olur. Bizim bayrağımızdakı altıguşəli ulduz kimi.
İçimə
od düşdü
Mifoloji təsəvvürlərdə dünyamızın yaranmasına təkan verən ikinci mühüm
amil oddur. Əski inanclarda odu günəşlə, işıqla, gündüzlə əlaqələndirirlər.
Novruzla bağlı çərşənbələrdən ikincisində dan yeri qızarmamış durub odla
ünsiyyətə girmək lazımdır. Hələ zərdüştilikdən çox-çox əvvəllər də insanlar
inanırdılar ki, Günəşi əzizləsələr, oxşasalar, təbiət tez isinər, adamlara
xoşbəxtlik gətirər. Günəş istisini arzulayan ulu babalarımız od çərşənbəsində
sübh tezdən Günəşə qurban aparardılar.
Od çərşənbəsi insanın yaradılışında ikinci mərhələni, od komponenti ilə
bağlı mərhələnin mifik təzahürüdür. Qədim dövrdə tonqalı yetkinlik yaşına
çatmamış oğlan uşağı çaxmaq daşı vasitəsilə qalayardı. Belə od müqəddəs
sayılardı.
Səməni, saxla məni
Sayca üçüncü olan torpaq çərşənbəsində torpağı ana təbiət su ilə islatdı,
günəşlə isitdi və onu yaratmağa hazırladı. Ona görə də ilk yaz əkininə
xışla-kotanla məhz torpaq çərşənbəsində başlayardılar. Nənələrimiz «Səməni,
saxla məni, ildə göyərdərəm səni» deyib buğda isladardılar. Novruz mərasimləri
içərisində Səməni hazırlama mərasimi ən vaciblərindən biri sayılır. Bu
təbiətin, insanın məhsuldarlığının simvolu olaraq magik və ibadət funksiyasını
da daşıyırdı. Məsələn, Səməni vasitəsilə sonsuz qadınların təmizlənməsi
mərasimini keçirirdilər. Səməni hazırlama prosesi lap dini mərasimə oxşayırdı.
Bura yalnız qadınlar buraxılırdı. İri qazan qoyulmuş ocağın odunu başı
bütöv (yəni ailədə xoşbəxt, əri, uşaqları olan) qadın yandırardı. Mərasimi
isə hörmətli, ağbirçək qadın idarə edərdi. Səməni hazırlanan yerə kişilər,
başqa dinə inananlar və bəd nəzəri olanlar buraxılmazdı.
Torpaq çərşənbəsində bar gətirməyən ağacları zaminə götürmək mərasimi
də icra edilir. Kimsə baltanı götürüb ağacın üstünə gedir ki, guya onu
kəsəcək. Bu vaxt başqa birisi yaxınlaşıb onun nə edəcəyini soruşur. Ona
deyirlər ki, ağac bar vermir ona görə kəsiləsidir. Bu dialoqu guya ki,
ağac eşidir deyən tamaşa reallığa mümkün qədər yaxın oynanılır. Bu zaman
ikinci adam ağacın yerinə söz verir ki, gələn il o, mütləq bar verəcək,
ona görə səbr edib onu kəsməsinlər. Bir növ ağacı zaminə götürür. Deyilənə
görə, belə üsulla zaminə götürülmüş ağaclar bar verməyə başlayır və heç
vaxt da kəsilmirdi.
Yelə
tüpürsən, öz üstünə qayıdar
Axır çərşənbə ilaxır çərşənbələrin mərasim, ayin, etiqad, oyun və şənliklərlə
ən zəngin olanıdır. Bu vaxt əvvəlki çərşənbələrdə icra olunan bütün mərasimlər
təkrar qeyd olunur. Ona görə çox vaxt sonuncu çərşənbəyə nə Yel çərşənbəsi,
nə Od, nə Torpaq, nə də Su çərşənbəsi adını vermirlər. Çərşənbələrin sıralanmasında
mübahisələr olsa da, bu günü yəqin kimsə mübahisə etmək istəməz. Axı hamı
inanır ki, Axır çərşənbəni necə qarşılayıb yola salsan, elə də bütün ili
keçirərsən.
Mağlar deyirdi ki, hava görünməyən şeylərlə doludur. El içində Yel çərşənbəsini
«küləyi oyadan», «yelli» də adlandırırlar. Etiqada görə bu çərşənbə oyanan
yel və külək ərzi gəzir, oyanmış suyu, odu hərəkətə gətirir. O, lazım
gələndə insanları əzizləyir, onlara kömək edir, qəzəblənəndə isə adamları
cəzalandırır.
Bu günü səhər tezdən suya tapınma ayinini keçirirlər. Bütün günü davam
edən mərasimlər axşama doğru daha da maraqlı olur. Bu axşam üzərlik yandırır,
tonqaldan tullanırlar. Bacalardan torbalar sallanır, qurşaq atılır, fal
açılır. Bu günü xüsusilə subaylar gələcək qismətini axtararaq qulaq falına
çıxır, suyla, odla, başqa üsullarla fala baxırlar.
Dünyanın yaranmasında iştirak edən sonuncu ünsür havadır. 4 ünsürdən ikisi
od və yel mənəvi-ruhi, kişi başlanğıcı, torpaq və su isə maddi, qadın
başlanğıcı hesab edilir. Bu ünsürlər maddi və mənəvi başlanğıca bölünərək
əks cəbhələrdə dayanırlar. Yel canlılara nəfəs verməklə öz hərəkətliyini,
dinamikliyini onlara keçirir. Bir sözlə, cansız torpağı və suyu durğunluqdan
çıxarır. Ona görə də yeli ruhla eyniləşdirirlər. Lakin od və hava qarışmasa,
maddi, əşyavi tərəf əbədi dəyişməz qalar, sular coşub daşmaz, dalğalanmaz,
torpaqlar vulkana çevrilib püskürməz.
Novruzda xonça tutub bayramlaşmaq adətimiz də var. Xonça müqəddəsdir.
Bəlkə ona görə xalçalarımızın tən ortasındakı ornamentə də xonça deyirik.
Nəsildən-nəslə ötürülən xalçanın tən ortasında oturub niyyət eləsən yerinə
yetəcək deyən qədim inamımız da var. Ulularımız deyirlər ki, «Yel əsdirəni
söyməzlər». Çünki onun arxasında Baş Ruh durur.
Bu gün təkcə cismin yox, ruhun da təzələnmə günüdür. Yaxşı olar ki, ev-eşiyimizi,
həyətimizi silib təmizlədiyimiz qədər ruh aləmimizin təmizlənməsinə diqqət
verək. Evlərin təmizlənməsi də heç də təsadüfdən baş vermir. Hələ zərdüştilik
zamanından bəri yeni ilə bir gün qalmış evdə nə qədər sınıq şeylər varsa,
xüsusən də güzgü, cırılmış paltar və sairi birmənalı olaraq atırdılar.
Ruhun təmizləmə mərasiminin izləri türkmənlərin «xəncər rəqsi»ndə çox
aydın görünür. Rəqsin funksiyası xəbis ruhlardan xilas olmaqdır. Bizim
milli rəqslərimizdə də hərəkət elementlərinin əksəriyyəti ruhi aləmlərlə
təmas, yaxşı və pis ruhlar arasında özünə yer tapmaqla bağlıdır. Rəqs
edən insan ruhunun təmizlənməsi üçün xüsusi hərəkətlər edir və ali varlıqlarla
təmasa girir. Rəqslərimizin magik xüsusiyyətləri, eləcə də muğamlarımızın
sehrinin səbəblərini uzaq tariximizdə, mağlar adlanan tayfanın mədəniyyətimizin
formalaşmasında oynadığı rolunda axtarmaq lazımdı.
Axır
çərşənbə dua və ovsun günüdür
Bir vaxt Ulu Yaradan bütün bunları bizimçün yaratdı. Suya, oda, torpağa
və yelə tapşırdı ki, gözü üstümüzdə olsun. Hər il gecə-gündüz bərabərləşəndə
biz bütün bunları yenidən xatırlayıb Allaha dualarımızı və şükranlığımızı
çatdırırıq. 4 ünsürü bir araya gətirən Novruz bayramının daha bir keyfiyyəti
odur ki, bu günü insanlar bir-birinə sevgilərini izhar edir. «Beşinci
element» filmində qəhrəman su, od, torpaq və hava ünsürlərini yerinə qoyandan
sonra onları işə salmaq üçün 5-ci elementi tapmalı idi. Yalnız sevgi bu
4 ünsürü tərpədə, onların ən yaxşı keyfiyyətlərini işə sala bilər. Bunu
biz çoxdan bilirik…
31 Mart, 2011
Qadın baxışı