Araşdırmalar, tədqiqatlar, fikir yürütmələr

Yaxud, sadəcə həyat təcrübəsi

Əlaqə saxlaya bilərsiz

Böyüklərçün qorxulu nağıl

Yaxud od (yəni neft) hava, torpaq və suyu necə korladı

Siz hara getdiyinizi bilmirsizsə çox cuman ki, istəmədiyiniz bir yerə düşəcəksiz
Piter

İnsanların bilmədiyi çoxlu həqiqətlər var. Amma insanların bilmək istəmədiyi həqiqətlər ondan da çoxdu. Zaman elə dəyişib ki, nağıl dinləmək dövranı öz-özünə aradan çıxıb. İndi oğluna, nəvənə, sonra isə böyük-böyük əmi və xalalara nağıl danışmaq dövranı gəlib. Böyüklər də ki, əsil körpülər, evlər, yollarla oynamağı sevir. Böyük oyuna başı qarışanda insan həyata heyrətlənmək bacarığını itirir. Ulduzlu gecələr, qürubun möcüzəsi elə bil heç vaxt olmayıbmış kimi həyatımızdan yoxa çıxır. Biz hətta uşaqlar kimi «Nə üçün? Niyə? Bəs sabah nə olacaq?» kimi sualları da artıq vermirik. Biz getmirik, şərait, başqaları, hətta əşyalar da əlimizdən tutub aparır. Oxuduğunuz nağıllar içində danışacağım bu nağıldan əsər-əlamət də yoxdu. Bu nağılda xeyir şərə qalib gəlmir, çünki xeyirin axırına özümüz çıxmışıq. Yazıdan yalnız yaxşı şeylər gözləyənlər ardını oxumaya bilər.
Nağıla giriş, ya da biri vardı, biri yox
Heç kim Kainatın ölçülərini bilmir. Deyirlər ki, o sonsuzdur. Bir çoxu hesab eləyir ki, o, sonsuz olduğu qədər də gözəldir. Onun gözəlliyini dəyərləndirə bilən İnsan yaranmasaydı yəqin ki, bu gözəllik tam olmazdı. Bundan əvvəlki 12 milyard il böyük dram əsəri tamaşaçısız «oynanılırdı». Kainatda Günəş sisteminin rolunu yaxşı anlamaqçün bütün ölçüləri 10 milyon dəfə azaldaq. Onda Yer kürəsi 1.3 mert diametrli şara çevrilər. Bu şarın üstü kifayət qədər hamardır. Çünki ən yüksək dağın hündürlüyü 1 millimetrdən də az, ən dərin okean çökəkliyinin ölçüsü 1.1 millimetr olardı. Şarımızın üstünü 1 millimetr qalınlığında su plyonkasıyla örtülüb. 35 sm-lik diametri olan Ay Yer kürəsindən 38.4 metrlikdədir. Günəşə qədər isə 15 kilometr məsafə var. Alovlanan termoyaderli şarın öz diametri 140 metrə bərabər olardı. Kainatın belə bir bucağında boyu millimetrin mində ikisi qədər olan İnsan nədənsə düşünür ki, dünyanın mərkəzi o özüdür, o hamıdan və hər şeydən daha yaxşıdır və təbiətin yarada biləcəyi ən kamil həyat formasıdır.
Orta hesabla 70 il aşayan İnsan heç vaxt bir milyon il zaman kəsiyinin nə olduğunu anlaya bilməz. Orta insan həyatı 84 il bir sutkaya bərabər kimi götürək. Belə olduqda 10 il bir saniyəyə bərabər olar. Həmin hesabla Yer kürəsinin 13.5 il yaşı var. Xeops parimadası 8 dəqiqə əvvəl yaranıb. Yeni era 3 dəqiqə 20 saniyə sürür. İlk kitab 55 saniyə əvvəl meydana gəlib. Kompüterlər xalqı cəmi 3-4 saniyə əvvəl istila eləyib. Parovozun yarandığı dövrdən başlasaq 20 saniyə yaşı olan texniki sivilizasiya və neft və qazın yaranmasına lazım olan 200 – 300 sutka vaxtı qarşılaşdırsaq məlum olar ki, hazırda biz təbiətin topladığı yanacağın partlayışı zamanında yaşayırıq. Bu partlayışın sonuna cəmi 3, uzağı 4 saniyə vaxt qalıb.
İnsan, sən kimsən axı?..
Nağılın bu yerində gələcəyini fikirləşəndə ürəyin ağrayan böyüklərə və xüsusilə də uşaqlara Yerin əvvəllər necə olması barədə danışılacaq. Burda eşidəcəksiz ki, yaşamaq uğrunda çarpışanda İnsan Yer kürəsində nələr törədib. Hər nağılın içində sehr olmasa olmur. Hardasa Simurq quşu arzularını relalşdırmalı, hardasa uçan xalça səni qanadlarına alıb istədiyin yerə aparmalıdır. Yoxsa İnsan belə nağılı dinləmək istəməz. Minilliklər keçirdi, amma nağıllar reallaşmaq bilmirdi ki, bilmirdi. Aktiv adamlar öz ağlı və dərrakəsinə arxalanaraq çıxış yolu axtarmağa başladı: heyvanlar əhilləşdi, meşə yanğınlarından sonra od əldə edildi, əmək alətləri kəşf edildi. Heyvan dərisi İnsana imkan verdi ki, ekvatordan uzaqlaşıb başqa əraziləri zəbt eləsin. Bu anda İnsan iki prinsip kəşf eləməklə sosial inqilab yapdı:
- Sən demə başqasının paltarını və yeməyini əlindən almaqla yaşamağı asanlaşdırmaq olarmış.
- Başqa insanları özünə işləməyə məcbur eləməklə ovdakı risk və işləməkdən canını qurtara bilərsən.
Bu iki fikir İnsanın beyninə dolan kimi müharibələr başladı və hələ də gedir. Əsir düşmüş insanların qul kimi işləməsindən o qədər də böyük xeyir görməyəndə İnsan öz xalqını əsarət altında saxlamağın yollarını tapdı. Azlıqların çoxluğu əsarət altına alması prosesi daş kömürün kəşfindən sonra daha efektli oldu. Gəmilər insanları «özü» daşımağa, dəmir yollarında sərnişinlər «öz-özünə» hərəkət eləməyə başladı. Hamı elə bildi ki, texniki tərəqqi mütləq sosial inkişafa gətirəcək. Ona görə də İnsanı işdən azad edə biləcək maşınların kəşfi sürətləndi. Arzulanan dövr gəlsəydi İnsan öz artıq vaxtını hara sərf eləyəcəyi haqqında düşünməli olacaqdı. Amma maşınlar artdıqca vaxt da azalmağa başladı. Fəhlələr Roma imperiyası dövründən betər istila edildi, fabrik və zavodlarda işləməkçün çoxlu uşaqlar dünyaya gətirmək lazım gəldi. Müharibələr daha qanlı, maraqlar daha tamahkar, həris oldu. Milyon illər boyu toplanan neft ehtiyatı qısa müddətə sərf edildi. İnsanın azad elədiyi enerji öz dağıdıcı yürüşünü başladı. Bu vaxt heç kim texniki və elmi tərəqqinin əvəzinə qurbanlar verəcəyimizi deyən Maltus, Höte, Mendeleyevin sözlərini xatırlamadı.
İndi biz özünü məhvin astanasında dayanıb bir neçə yoldan birini seçmək məgburiyyətindəyik:
- İstilik-nüvə müharibəsindən (ya da kimyavi, bakterioloji)
- Ekoloji fəlakətdən
- Texnogen fəlakətlər silsiləsindən
- Müharibə və fəlakətlərin nəticəsində əmələ gələn epidemiya və bəlalardan
Bir vaxtlar İnsanın sonacan vuruşmaq əzmi onu heyvan aləmində qalib çıxmağa imkan verdi. Həmin sürətlə İnsan indi özünüməhvə tərəf sürükləyir.
Odsuz torpaq və su
Yer kürəsi bizim əcdadlarımıza böyük gəlirdi. İndi o qədər balacalaşıb ki, bir başından o biri başına uçmaq artıq problem deyil. İlk əkinçilərə elə gəlirdi ki, torpaq hamıya çatar. Əhali artdıqca darısqallıq və incikliklər də artdı. Ya öz torpağını müdafiə eləməli, ya da yenilərini tapmalıydın. Yer üzrə yaxşı torpaqlar planetin bütün ərazinin cəmi 3.2 faizini təşkil eləyir. Son 200 il ərzində İnsan əvvəlki miniilliklər boyu korlaya bildiyindən artıq ziyanvericilik eləyib. Keçən əsr əkinə yararlı torpaqların 27 yaizini artıq itirmişik. 1960-cı ildə 3 milyard əhali olan vaxt 1.5 milyard ha əkinə yararlı idi. Bu adambaşı 0.5 ha sayılmaqla ABŞ və Avropanın qəbul elədiyi normalara uyğun gəlirdi. 2000-ci ildə bu rəqəm 0.27 ha endi. Çin kimi yaşamaq uğrunda mübarizəyə davamlı olmaqla adama 0.08 ha torpaq düşmək şərtilə salamat qalmaq mümkündür. Amma hamıda çinliliərin zəhmətkeşliyi yoxdur. Dincə qoyulmuş torpaqın 15 sm-lik qatının bərpasına 3 min il gərəkdir. Bizim bu qədər gözləməyə də vaxtımız yoxdur.
Alimlər bu yaxınacan iddia edirdi ki, okean və dənizlər bəşəriyyəti aclıqdan xilas edə bilər. Amma onların da ehtiyatı tükənmək üzrədir. İnsanlar azuqəsinin 99 faizini torpaqda yetişdirilmiş ərzaqdan alır. Hazırda yararlı torpaqların 95 faizi artıq İnsan tərəfindən zəbt edilib. İnsan təbiəti məhv eləməkdə sürətini artırdıqca zərərvericilər ondan da artıq sürətlə artıb insanın yetişdirdiyini məhv eləyirlər. Adətən məhsulun 40 faizini zərəvericilər yeyir. Məlumdur ki, Yer üzündə bir neçə sivilizasiya torpağın sıradan çıxmasına görə məhv olub. Hər il bizdə adambaşına 15 ha torpaq sıradan çıxır. Bu bizim yediyimiz ərzaqdan 15 dəfə artıqdır. Hər il yolların salınmasına 0.5 milyon ha torpaq işlənir. Bəzi ölkələrdə torpağın müdafiəsi hərbi müdafiədən daha üstün sayılır. Mütəxəssislər hesab edir ki, İnsan ayılsa torpağın xilası hələ ki, mümkündür. Amma bununla heç kim məşğul olmaq fikrində deyil. Hazırda yer kürəsi 3 milyard adamı doyunca yedirə bilər. Deqradasiya həmən sürətlə getsə 42 ildən sonra 2 milyard adamın doyunca yemək imkanı olacaq.
Aclıq olacaq!
İnsanın yaşamasıyçün vacib olan şərait, şəhərlər, kanallar, yollar, su hövzələri artdıqca, yəni şəhərsalma genişləndikcə torpaqlar üstündə gəzməkdən başqa heç nəyə yaramayan sahələrə çevrilir. Adi Amerikalı ailəsi qazancının 15 faizini ərzaqa verir. İnkişafda olan ölkələrdə, yəqin ki, biz də bu siyahıdayıq, ailə qazancının yarıdan çoxunu yeməyə xərcləyir. Ərzağın qiymət artımı isə təkcə bizdə yox, bütün dünyada müşahidə edilir. Hazırda Amerika kənd təsərüffatı məhsullarının 20 faizini eksport eləiyr. Amma qiymətlərin 3-5 dəfə artımı gözlənildiyinə görə eksportun azalması, sonra tamam dayanması da gözlənilir. Artıq Amerikanın başqa ölkələri yedirməyə gücü çatmayacaq. Bu gün 183 ölkədən cəmi 2 ölkə dənli bitkilərin böyük miqdarda eksportu ilə məşğuldur. 20 il əvvəl Afrika işlətdiyi qədər də məhsul yetişdirirdi. İndi o, lazım olduğunun 80 faizini istehsal edə bilir. Nəzərə alsaq ki, məhsulun 75 faizi müxtəlif kimyavi gübrələr, qerbesid, pistesidlərin hesabına başa gəlir, deməli neft bitən kimi onların da istehsalı dayanacaq. İnsanın həyatı hazırda torpağın nazik qatı və ondan daha artıq sağlam düşüncəsindən asılıdır. Əhali günə 120 min baş artır. Bu sürətlə artan əhalini azalan vəsaitlə yedizdirmək gündən-günə çətin olacaq. Demoqrafik vəziyyət dəyişməsə və İnsan ağlını başına yığmasa aclıq olacaq.
Heç olmasa kabablıq qoyun qalaydı…
Keşmişdə ağıllı babalarımız çarıq geyərdi və bu çarığın burnu göyə baxardı ki, gəzəndə otları əzməsin. Bu gün İnsan Yer kürəsində canlıların məhv olmasında birbaşa iştirak eləyir. Hər gün 150 növ məhv edilir. İnsanın eqoizmi və özünə vurğunluğu bu həddə ona görə çatıb ki, təbiətdə özünə bərabər rəqibi yoxdur. 10 milyonlarla növlərdən ibarət ekosistemin İnsanın yeyib, yatıb, dava dalaş salması üçün yaranmasını düşünmək özü bizə axmaqlıq, vəhşilik kimi gəlir. Amma sabah bizim həyat tərzimizdən sonra doğulan uşaqlar bizi cinayətkar adlandıracaq. Çünki bu boyda nemətlərin əvəzinə onlara cansız quru səhra qoyub gedəcəyik. Hazırda 27 min növ canlını məhv eləməkdəyik. 30 il daha 25 faiz də yoxa çıxacaq. Onda uşaqlarımız quru çörək və təmiz su arzusuyla yaşayacaq.
İçməli suya gəldikdə isə o, Yer kürəsinin su ehtiyatının 3 faizini təşkil eləyir. Onun da 75 faizi ayzberq və buzlaqlardadır. Qalan suyun cəmi 1 faizini İnsan rahat əldə eləyə bilir. Amma hətta bu qədər az miqdarda suyu Yer kürəsinə bərabər paylaya bilsək su hamıya çata bilərdi. Son 40 il ərzində adambaşına içməli suyun qədəri 60 faiz azalıb. Cələn 25 ildə isə onun 2 dəfə azalacağı gözlənilir. İçməli suyun 87 faizi kənd təsərüffatına sərf edilir. İnkişafda olan ölkələrdə inkişafla paralel suysun çirklənməsi prosesi də gedir və ehtiyatın 95 faizi çirklənmiş olur. Torpaq kimi su da çox yavaş bərpa edilir, təxminən ilə 1 faiz sürətiylə.
1870-ci ildə meşələr Yer kürəsinin 7 milyard ha yerini tuturdu. 100 il sonra bu ərazi az qala iki dəfə azaldı. Belə getsə 30 sonra ABŞ ərazisi qədər səhralığın əmələ gəlməsi gözələnilir. Hər il Avstriyanın ərazisi boyda ərazi çılpaqlaşır. Hindistanda əvvəlki meşə örtüyünün 9 faizi qalıb. Haiti adalarında meşə tam yoxa çıxıb. Şri lanka da da eləcə. Ekvadorda meşənin yarısı qalıb. Baqnladeşdə 95 faiz məhv olub. Filippində 20 faiz meşə tapmaq olar. Dünya 10 həftə ərzində Niderlandın ərazisinə bərabər meşəni məhv eləyir. Meşələr yoxa çıxdıqca həşəratlar canımıza daraşacaq, iri yanğınlar baş alıb gedəcək. Parnik effekti havada zəhərli qazların artmasına gətirir. Proses davam eləsə İnsanın sağlamlığına ciddi zərər dəyə bilər.
«Nefti yandırmaq pulla ocaq qalamağa bənzəyir» (Mendeleyev)
ABŞ yaranan vaxtı iqtisadiyatın inkişafı üçün şərait çox yaxşı idi. Təkcə Oklaxomadakı neft Avropa ölkələrindən hamısından daha çox idi. 1950-ci iləcən düynanın neft üzrə lideri olsa da 48 il sonra onlar öz ehtiyaclarını yalnız yarısını ödəyə bilirdilər. Hazırda Amerika neft ehtiyatının dibini siyirir. «Səhrada tufan» əməliyyatından tutmuş aparılan bütün müharibələrin əsasında neft məsələsi dayanır. 150 il ərzində insan neft ehtiyatının 65 faizini artıq sərf eləyib.
İnsan öz dağıdıcı fəaliyyətini saxlasa özünü bərpa prosesinə içməli suya 200 il, ekosistemə 500 il, atmosferə 1 milyon il, okeana 20 milyon il lazımdı. Hazırda Yer kürəsində yaşayan insanların normal həyatıyçün iki dənə də Yer kürəsi lazımdı. 30-40 ildən sonra daha 5 planet də lazım gələcək. Ona görə də «Neft qurtarandan sonra nə olacaq?» sualına cavab tapmalıyıq. Qlobal enerji böhranı son vaxtlar əmələ gələnləri ən birinici məhv eləyəcək: kosmik sənaye, informasiya texnologiyaları. Milyonlarla avtomobil lazımsız dəmir qalağına çevriləcək. Ölkənin bütün gücü hərbçilər və polisə yönəldiləcək. Sənayenin iflici görünməyən işsizliyə gətirib çıxaracaq. Böyük şəhərlər məhv olacaq, çünki insanlar torpağa axışacaq. Daxili və xarici miqrasiya ölkələrin sərhədlərni siləcək. Baş verənlər haqqında informasiya qıtlığı zorakılıq, xaos yaradacaq. Pul mənasını itirəcək, insanlar ibtidai barter yoluyla tələblərini ödəyəcəklər. Əvvəlki əsrlərdə toplanmış elmi, texniki, biliklər itiriləcək. Yer kürəsi yaşamaqçün çox narahat bir planet olacaq. Texnoloji monstr məhv olanda milyonları da dalıyca sürükləyəcək.
…Bu bir az fantastik filmlərdəki kadrlara daha sox bənzədi. Bu nağılın sonunda padşah taxtdan düşməyəcək və Məlikməmmədin başını vuracaqlar…

Yuxariya doğru