Böyüklərçün qorxulu nağıl
Yaxud od (yəni neft) hava, torpaq və suyu necə korladı
Siz hara getdiyinizi
bilmirsizsə çox cuman ki, istəmədiyiniz bir yerə düşəcəksiz
Piter
İnsanların bilmədiyi çoxlu
həqiqətlər var. Amma insanların bilmək istəmədiyi həqiqətlər ondan da
çoxdu. Zaman elə dəyişib ki, nağıl dinləmək dövranı öz-özünə aradan
çıxıb. İndi oğluna, nəvənə, sonra isə böyük-böyük əmi və xalalara nağıl
danışmaq dövranı gəlib. Böyüklər də ki, əsil körpülər, evlər, yollarla
oynamağı sevir. Böyük oyuna başı qarışanda insan həyata heyrətlənmək
bacarığını itirir. Ulduzlu gecələr, qürubun möcüzəsi elə bil heç vaxt
olmayıbmış kimi həyatımızdan yoxa çıxır. Biz hətta uşaqlar kimi «Nə
üçün? Niyə? Bəs sabah nə olacaq?» kimi sualları da artıq vermirik. Biz
getmirik, şərait, başqaları, hətta əşyalar da əlimizdən tutub aparır.
Oxuduğunuz nağıllar içində danışacağım bu nağıldan əsər-əlamət də yoxdu.
Bu nağılda xeyir şərə qalib gəlmir, çünki xeyirin axırına özümüz çıxmışıq.
Yazıdan yalnız yaxşı şeylər gözləyənlər ardını oxumaya bilər.
Nağıla giriş, ya da biri vardı, biri yox
Heç kim Kainatın ölçülərini bilmir. Deyirlər ki, o sonsuzdur.
Bir çoxu hesab eləyir ki, o, sonsuz olduğu qədər də gözəldir. Onun gözəlliyini
dəyərləndirə bilən İnsan yaranmasaydı yəqin ki, bu gözəllik tam olmazdı.
Bundan əvvəlki 12 milyard il böyük dram əsəri tamaşaçısız «oynanılırdı».
Kainatda Günəş sisteminin rolunu yaxşı anlamaqçün bütün ölçüləri 10
milyon dəfə azaldaq. Onda Yer kürəsi 1.3 mert diametrli şara çevrilər.
Bu şarın üstü kifayət qədər hamardır. Çünki ən yüksək dağın hündürlüyü
1 millimetrdən də az, ən dərin okean çökəkliyinin ölçüsü 1.1 millimetr
olardı. Şarımızın üstünü 1 millimetr qalınlığında su plyonkasıyla örtülüb.
35 sm-lik diametri olan Ay Yer kürəsindən 38.4 metrlikdədir. Günəşə
qədər isə 15 kilometr məsafə var. Alovlanan termoyaderli şarın öz diametri
140 metrə bərabər olardı. Kainatın belə bir bucağında boyu millimetrin
mində ikisi qədər olan İnsan nədənsə düşünür ki, dünyanın mərkəzi o
özüdür, o hamıdan və hər şeydən daha yaxşıdır və təbiətin yarada biləcəyi
ən kamil həyat formasıdır.
Orta hesabla 70 il aşayan İnsan heç vaxt bir milyon il zaman kəsiyinin
nə olduğunu anlaya bilməz. Orta insan həyatı 84 il bir sutkaya bərabər
kimi götürək. Belə olduqda 10 il bir saniyəyə bərabər olar. Həmin hesabla
Yer kürəsinin 13.5 il yaşı var. Xeops parimadası 8 dəqiqə əvvəl yaranıb.
Yeni era 3 dəqiqə 20 saniyə sürür. İlk kitab 55 saniyə əvvəl meydana
gəlib. Kompüterlər xalqı cəmi 3-4 saniyə əvvəl istila eləyib. Parovozun
yarandığı dövrdən başlasaq 20 saniyə yaşı olan texniki sivilizasiya
və neft və qazın yaranmasına lazım olan 200 – 300 sutka vaxtı qarşılaşdırsaq
məlum olar ki, hazırda biz təbiətin topladığı yanacağın partlayışı zamanında
yaşayırıq. Bu partlayışın sonuna cəmi 3, uzağı 4 saniyə vaxt qalıb.
İnsan, sən kimsən axı?..
Nağılın bu yerində gələcəyini fikirləşəndə ürəyin ağrayan
böyüklərə və xüsusilə də uşaqlara Yerin əvvəllər necə olması barədə
danışılacaq. Burda eşidəcəksiz ki, yaşamaq uğrunda çarpışanda İnsan
Yer kürəsində nələr törədib. Hər nağılın içində sehr olmasa olmur. Hardasa
Simurq quşu arzularını relalşdırmalı, hardasa uçan xalça səni qanadlarına
alıb istədiyin yerə aparmalıdır. Yoxsa İnsan belə nağılı dinləmək istəməz.
Minilliklər keçirdi, amma nağıllar reallaşmaq bilmirdi ki, bilmirdi.
Aktiv adamlar öz ağlı və dərrakəsinə arxalanaraq çıxış yolu axtarmağa
başladı: heyvanlar əhilləşdi, meşə yanğınlarından sonra od əldə edildi,
əmək alətləri kəşf edildi. Heyvan dərisi İnsana imkan verdi ki, ekvatordan
uzaqlaşıb başqa əraziləri zəbt eləsin. Bu anda İnsan iki prinsip kəşf
eləməklə sosial inqilab yapdı:
- Sən demə başqasının paltarını və yeməyini əlindən almaqla yaşamağı
asanlaşdırmaq olarmış.
- Başqa insanları özünə işləməyə məcbur eləməklə ovdakı risk və işləməkdən
canını qurtara bilərsən.
Bu iki fikir İnsanın beyninə dolan kimi müharibələr başladı və hələ
də gedir. Əsir düşmüş insanların qul kimi işləməsindən o qədər də böyük
xeyir görməyəndə İnsan öz xalqını əsarət altında saxlamağın yollarını
tapdı. Azlıqların çoxluğu əsarət altına alması prosesi daş kömürün kəşfindən
sonra daha efektli oldu. Gəmilər insanları «özü» daşımağa, dəmir yollarında
sərnişinlər «öz-özünə» hərəkət eləməyə başladı. Hamı elə bildi ki, texniki
tərəqqi mütləq sosial inkişafa gətirəcək. Ona görə də İnsanı işdən azad
edə biləcək maşınların kəşfi sürətləndi. Arzulanan dövr gəlsəydi İnsan
öz artıq vaxtını hara sərf eləyəcəyi haqqında düşünməli olacaqdı. Amma
maşınlar artdıqca vaxt da azalmağa başladı. Fəhlələr Roma imperiyası
dövründən betər istila edildi, fabrik və zavodlarda işləməkçün çoxlu
uşaqlar dünyaya gətirmək lazım gəldi. Müharibələr daha qanlı, maraqlar
daha tamahkar, həris oldu. Milyon illər boyu toplanan neft ehtiyatı
qısa müddətə sərf edildi. İnsanın azad elədiyi enerji öz dağıdıcı yürüşünü
başladı. Bu vaxt heç kim texniki və elmi tərəqqinin əvəzinə qurbanlar
verəcəyimizi deyən Maltus, Höte, Mendeleyevin sözlərini xatırlamadı.
İndi biz özünü məhvin astanasında dayanıb bir neçə yoldan birini seçmək
məgburiyyətindəyik:
- İstilik-nüvə müharibəsindən (ya da kimyavi, bakterioloji)
- Ekoloji fəlakətdən
- Texnogen fəlakətlər silsiləsindən
- Müharibə və fəlakətlərin nəticəsində əmələ gələn epidemiya və bəlalardan
Bir vaxtlar İnsanın sonacan vuruşmaq əzmi onu heyvan aləmində qalib
çıxmağa imkan verdi. Həmin sürətlə İnsan indi özünüməhvə tərəf sürükləyir.
Odsuz torpaq və su
Yer kürəsi bizim əcdadlarımıza böyük gəlirdi. İndi o qədər
balacalaşıb ki, bir başından o biri başına uçmaq artıq problem deyil.
İlk əkinçilərə elə gəlirdi ki, torpaq hamıya çatar. Əhali artdıqca darısqallıq
və incikliklər də artdı. Ya öz torpağını müdafiə eləməli, ya da yenilərini
tapmalıydın. Yer üzrə yaxşı torpaqlar planetin bütün ərazinin cəmi 3.2
faizini təşkil eləyir. Son 200 il ərzində İnsan əvvəlki miniilliklər
boyu korlaya bildiyindən artıq ziyanvericilik eləyib. Keçən əsr əkinə
yararlı torpaqların 27 yaizini artıq itirmişik. 1960-cı ildə 3 milyard
əhali olan vaxt 1.5 milyard ha əkinə yararlı idi. Bu adambaşı 0.5 ha
sayılmaqla ABŞ və Avropanın qəbul elədiyi normalara uyğun gəlirdi. 2000-ci
ildə bu rəqəm 0.27 ha endi. Çin kimi yaşamaq uğrunda mübarizəyə davamlı
olmaqla adama 0.08 ha torpaq düşmək şərtilə salamat qalmaq mümkündür.
Amma hamıda çinliliərin zəhmətkeşliyi yoxdur. Dincə qoyulmuş torpaqın
15 sm-lik qatının bərpasına 3 min il gərəkdir. Bizim bu qədər gözləməyə
də vaxtımız yoxdur.
Alimlər bu yaxınacan iddia edirdi ki, okean və dənizlər bəşəriyyəti
aclıqdan xilas edə bilər. Amma onların da ehtiyatı tükənmək üzrədir.
İnsanlar azuqəsinin 99 faizini torpaqda yetişdirilmiş ərzaqdan alır.
Hazırda yararlı torpaqların 95 faizi artıq İnsan tərəfindən zəbt edilib.
İnsan təbiəti məhv eləməkdə sürətini artırdıqca zərərvericilər ondan
da artıq sürətlə artıb insanın yetişdirdiyini məhv eləyirlər. Adətən
məhsulun 40 faizini zərəvericilər yeyir. Məlumdur ki, Yer üzündə bir
neçə sivilizasiya torpağın sıradan çıxmasına görə məhv olub. Hər il
bizdə adambaşına 15 ha torpaq sıradan çıxır. Bu bizim yediyimiz ərzaqdan
15 dəfə artıqdır. Hər il yolların salınmasına 0.5 milyon ha torpaq işlənir.
Bəzi ölkələrdə torpağın müdafiəsi hərbi müdafiədən daha üstün sayılır.
Mütəxəssislər hesab edir ki, İnsan ayılsa torpağın xilası hələ ki, mümkündür.
Amma bununla heç kim məşğul olmaq fikrində deyil. Hazırda yer kürəsi
3 milyard adamı doyunca yedirə bilər. Deqradasiya həmən sürətlə getsə
42 ildən sonra 2 milyard adamın doyunca yemək imkanı olacaq.
Aclıq olacaq!
İnsanın yaşamasıyçün vacib olan şərait, şəhərlər, kanallar,
yollar, su hövzələri artdıqca, yəni şəhərsalma genişləndikcə torpaqlar
üstündə gəzməkdən başqa heç nəyə yaramayan sahələrə çevrilir. Adi Amerikalı
ailəsi qazancının 15 faizini ərzaqa verir. İnkişafda olan ölkələrdə,
yəqin ki, biz də bu siyahıdayıq, ailə qazancının yarıdan çoxunu yeməyə
xərcləyir. Ərzağın qiymət artımı isə təkcə bizdə yox, bütün dünyada
müşahidə edilir. Hazırda Amerika kənd təsərüffatı məhsullarının 20 faizini
eksport eləiyr. Amma qiymətlərin 3-5 dəfə artımı gözlənildiyinə görə
eksportun azalması, sonra tamam dayanması da gözlənilir. Artıq Amerikanın
başqa ölkələri yedirməyə gücü çatmayacaq. Bu gün 183 ölkədən cəmi 2
ölkə dənli bitkilərin böyük miqdarda eksportu ilə məşğuldur. 20 il əvvəl
Afrika işlətdiyi qədər də məhsul yetişdirirdi. İndi o, lazım olduğunun
80 faizini istehsal edə bilir. Nəzərə alsaq ki, məhsulun 75 faizi müxtəlif
kimyavi gübrələr, qerbesid, pistesidlərin hesabına başa gəlir, deməli
neft bitən kimi onların da istehsalı dayanacaq. İnsanın həyatı hazırda
torpağın nazik qatı və ondan daha artıq sağlam düşüncəsindən asılıdır.
Əhali günə 120 min baş artır. Bu sürətlə artan əhalini azalan vəsaitlə
yedizdirmək gündən-günə çətin olacaq. Demoqrafik vəziyyət dəyişməsə
və İnsan ağlını başına yığmasa aclıq olacaq.
Heç olmasa kabablıq qoyun qalaydı…
Keşmişdə ağıllı babalarımız çarıq geyərdi və bu çarığın burnu
göyə baxardı ki, gəzəndə otları əzməsin. Bu gün İnsan Yer kürəsində
canlıların məhv olmasında birbaşa iştirak eləyir. Hər gün 150 növ məhv
edilir. İnsanın eqoizmi və özünə vurğunluğu bu həddə ona görə çatıb
ki, təbiətdə özünə bərabər rəqibi yoxdur. 10 milyonlarla növlərdən ibarət
ekosistemin İnsanın yeyib, yatıb, dava dalaş salması üçün yaranmasını
düşünmək özü bizə axmaqlıq, vəhşilik kimi gəlir. Amma sabah bizim həyat
tərzimizdən sonra doğulan uşaqlar bizi cinayətkar adlandıracaq. Çünki
bu boyda nemətlərin əvəzinə onlara cansız quru səhra qoyub gedəcəyik.
Hazırda 27 min növ canlını məhv eləməkdəyik. 30 il daha 25 faiz də yoxa
çıxacaq. Onda uşaqlarımız quru çörək və təmiz su arzusuyla yaşayacaq.
İçməli suya gəldikdə isə o, Yer kürəsinin su ehtiyatının 3 faizini təşkil
eləyir. Onun da 75 faizi ayzberq və buzlaqlardadır. Qalan suyun cəmi
1 faizini İnsan rahat əldə eləyə bilir. Amma hətta bu qədər az miqdarda
suyu Yer kürəsinə bərabər paylaya bilsək su hamıya çata bilərdi. Son
40 il ərzində adambaşına içməli suyun qədəri 60 faiz azalıb. Cələn 25
ildə isə onun 2 dəfə azalacağı gözlənilir. İçməli suyun 87 faizi kənd
təsərüffatına sərf edilir. İnkişafda olan ölkələrdə inkişafla paralel
suysun çirklənməsi prosesi də gedir və ehtiyatın 95 faizi çirklənmiş
olur. Torpaq kimi su da çox yavaş bərpa edilir, təxminən ilə 1 faiz
sürətiylə.
1870-ci ildə meşələr Yer kürəsinin 7 milyard ha yerini tuturdu. 100
il sonra bu ərazi az qala iki dəfə azaldı. Belə getsə 30 sonra ABŞ ərazisi
qədər səhralığın əmələ gəlməsi gözələnilir. Hər il Avstriyanın ərazisi
boyda ərazi çılpaqlaşır. Hindistanda əvvəlki meşə örtüyünün 9 faizi
qalıb. Haiti adalarında meşə tam yoxa çıxıb. Şri lanka da da eləcə.
Ekvadorda meşənin yarısı qalıb. Baqnladeşdə 95 faiz məhv olub. Filippində
20 faiz meşə tapmaq olar. Dünya 10 həftə ərzində Niderlandın ərazisinə
bərabər meşəni məhv eləyir. Meşələr yoxa çıxdıqca həşəratlar canımıza
daraşacaq, iri yanğınlar baş alıb gedəcək. Parnik effekti havada zəhərli
qazların artmasına gətirir. Proses davam eləsə İnsanın sağlamlığına
ciddi zərər dəyə bilər.
«Nefti yandırmaq pulla ocaq qalamağa bənzəyir» (Mendeleyev)
ABŞ yaranan vaxtı iqtisadiyatın inkişafı üçün şərait çox yaxşı idi.
Təkcə Oklaxomadakı neft Avropa ölkələrindən hamısından daha çox idi.
1950-ci iləcən düynanın neft üzrə lideri olsa da 48 il sonra onlar öz
ehtiyaclarını yalnız yarısını ödəyə bilirdilər. Hazırda Amerika neft
ehtiyatının dibini siyirir. «Səhrada tufan» əməliyyatından tutmuş aparılan
bütün müharibələrin əsasında neft məsələsi dayanır. 150 il ərzində insan
neft ehtiyatının 65 faizini artıq sərf eləyib.
İnsan öz dağıdıcı fəaliyyətini saxlasa özünü bərpa prosesinə içməli
suya 200 il, ekosistemə 500 il, atmosferə 1 milyon il, okeana 20 milyon
il lazımdı. Hazırda Yer kürəsində yaşayan insanların normal həyatıyçün
iki dənə də Yer kürəsi lazımdı. 30-40 ildən sonra daha 5 planet də lazım
gələcək. Ona görə də «Neft qurtarandan sonra nə olacaq?» sualına cavab
tapmalıyıq. Qlobal enerji böhranı son vaxtlar əmələ gələnləri ən birinici
məhv eləyəcək: kosmik sənaye, informasiya texnologiyaları. Milyonlarla
avtomobil lazımsız dəmir qalağına çevriləcək. Ölkənin bütün gücü hərbçilər
və polisə yönəldiləcək. Sənayenin iflici görünməyən işsizliyə gətirib
çıxaracaq. Böyük şəhərlər məhv olacaq, çünki insanlar torpağa axışacaq.
Daxili və xarici miqrasiya ölkələrin sərhədlərni siləcək. Baş verənlər
haqqında informasiya qıtlığı zorakılıq, xaos yaradacaq. Pul mənasını
itirəcək, insanlar ibtidai barter yoluyla tələblərini ödəyəcəklər. Əvvəlki
əsrlərdə toplanmış elmi, texniki, biliklər itiriləcək. Yer kürəsi yaşamaqçün
çox narahat bir planet olacaq. Texnoloji monstr məhv olanda milyonları
da dalıyca sürükləyəcək.
…Bu bir az fantastik filmlərdəki kadrlara daha sox bənzədi. Bu nağılın
sonunda padşah taxtdan düşməyəcək və Məlikməmmədin başını vuracaqlar…
Qadın baxışı