Öldürmək ləzzəti
Linç məhkəməsinin vətəni bütün dünyaya insanpərvərlik dərsi keçir
1900-c ildə boğazından asılmış
zəncilərin yanında təbəssüm nümayiş edən insanların fotolarını açıqca
şəklində bir-birinə göndərmək dəbdə idi. Fotoda arxada asılmış, ya da
yandırılmış insan cəsədi olmasına baxmayaraq şən insan kütləsi şəklə
yaxşı düşmək üçün kameraya poza verirdi. Çox vaxt bu açıqcanı qohumlara,
tanışlara «Soldan birinci mənəm» kommentrisi ilə göndərirdilər. Bu açıqcalar
1908-ci ildə qadağan edilsə də 1930-cu ilə qədər qeyri-qanuni yolla
çap edilirdi. Çünki ona tələbat var idi.
Qurtulmuş qulların qisası
Mühakiməsiz, sübut və dəlilləri dərindən öyrənmədən kütlənin
qəfil törəmiş emosiyaları altında qətllər törətməsi bütün zamanlarda
və bütün millətlərdə olub. Amma linç məhkəməsi termini Amerikada 19-cu
əsr və 20-ci əsrin əvvəllərində ictimai proses kimi yayılmış hadisələrə
deyilir. Linç məhkəmələrinin 85 faizi cənub ştatlarında baş verib. Sistematik
şəkildə linç məhkəməsi 1860-cı illərdən tətbiq edilib. Vətəndaş müharibsində
uduzmuş Cənubi Amerikanın torpaqları şimaldan gəlmiş işgüzar adamlara
satılır, hərbi əməliyyatlar meydanına çevrilirdi. Azad elan edilmiş
zənci əhalisi isə öz sahiblərindən qisas almağa girişmişdi. Hər hansı
qanun pozuntusu: qətl, oğurluq, zorakılıq hadisəsində zəncini günahkar
bilsəydilər zənci bunun cəzasını yerindəcə çəkirdi. Cim Krou qanunlarına
görə zənci davranış qaydalarına görə də cəza ala bilərdi. Amma bəzən
bu qanunlar lazımsız adamdan qurtulmaq üçün işlədilirdi. Məsələn, əksəriyyətinin
maraqlarına mane olan insanlar, tətil iştirakçıları, torpağını əlindən
almaq məqsədilə zənci fermerlər linç məhkəməsinin qurbanı olurdu. 1892-ci
ildə 151 nəfər qurban vermiş linç məhkəmələri seriyasının pik nöqtəsi
sayılır. Zəncilərlə bərabər bəzən ağdərili adamlar da linç məhkəməsinə
verilirdi. İngilisdilli amerikalılar içində azlıqda olan italyanlar
(mafiya ilə əlaqədə ittiham edilərək), yəhudilər, ingilisdilli katoliklər
və s.
Kollektiv qətl
Tarixə Linç məhkəməsi kimi düşmüş bu müthiş ölüm hadisələri
böyük şou, sanki bir sirk kimi düzənlənir və ətrafına bəzən minlərlə
adamı yığırdı. Bura fotoqraflar gəlir, şəhərin hakimləri, qubernatoru,
hörmətli adamları ön sıralarda yer alırdı. Linç məhkəməsi həmişə kollektiv
rəydən asılıdır və kollektiv şəkildə də icra edilir. Linç məhkəməsi
federal hakimiyyət tərəfindən pislənsə də bu aksiyaların qarşısına almaq
üçün kimsə barmağını da tərpətmirdi. Çünki hakimiyyətdə olanlar linç
məhkəməsini zəncilərin özbaşnalığının qarşısını alan bəlkə də yeganə
vasitə bilirdi. Bəzən məhkəmə zalından çıxan kimi zənci məhkumu kütlə
alıb aparır və qərarı həmən dəqiqə yerindəcə xüsusi qəddarlıqla icra
edirdi.
Linç məhkəməsiylə mübarizə Amerikada Demokratik Partiyanın hakimimyyətə
gəlişi ilə əlaqədardı. Amma hələ 1936-cı ildə Ruzveld cənub seçicilərini
itirmək qorxusu altında linçlənməyə qarşı kəskin qanunlar tətbiq etməyə
ürək etməmişdi. Eləcə də Q. Trumen. Cim Krounun qanunlarının ləğv edilməsi
və zəncilərin hüquqlarının ağlarla bərabərləşməsi Kennedi və L. Consonun
apardığı islahatlar kütləvi şəkildə linçlənmə marisimini heçə etdirdi.
Linç döymək deməkdir
Linç məhkəməsi termini Amerikanın iki tarixi şəxsiyyətinin
adıyla bağlıdır. Çarlz Linç müstəqillik uğrunda müharibə zamanı Bedfordda
öz məhkəməsini quraşdıraraq hər şeyi kəndir vasitəsilə həll edirdi.
İngilis kralının adamları çox vaxt onun qurbanı olurdu. Amma Linç əlinə
düşən adamları bir başa dar ağacına sürükləmirdi. Onları dinləyir və
sonra qərar qəbul edirdi. O vaxtkı xaos şəraitində müəyyən qədər stabillik
də əldə edə bilmişdi. Çarlz Linçin hərəkətlərində irqi ayrı-seçkilik
əlamətləri yox idi. Uilyams Linç isə Pensilvaniyada «Linç qanunu» kimi
tanınan qanunun müəllifidir. Terminin yaranmasında müstəsna rolu olmuş
mülkədar Çarlz Linç qanunu pozanların cəzasını hələ 1790-cı illərdən
bəri özbaşnalıq yoluylu verməyə başlayıb. Onun işi zəncilərlə idi. Mülkədarların
öz qullarını cəzalandırmaq adəti həmişə olub, amma linçlənmə fərqli
anlayışdır. Uilyam Linçi rasizmdə ittiham etmək yersizdi, çünki zamanə
başqa idi. Mülkədar Linç inanırdı ki, «canlı əşyalarını» (o vaxtlar
zəncilərə belə deyirdilər) səliqədə saxlayır. Bəzi mənbələr linç məhkəməsi
terminini İrlandiyada Qalveye şəhərinin meri Cems Fistefan Linçin adıyla
bağlayır. Deyilənə görə o, 1493-cü ildə öz oğlunu yalan, səyahətçilərin
qətli üstündə öldürüb ki, başqalarına da görk olsun. Qədim ingilis-sakson
ləhcəsində linç döymək deməkdir. Bu söz Britaniyada işlədilməsə də Amerikaya
köçmüş sakinlərin leksikonunda hələ də qalırdı.
Məhkəmə quranlar və qurbanları
19-cu əsrin sonunda «sayıqlıq komitələri» adı altında dəstələr
yaranırdı. Çünki onlar Amerika qanunlarının cinayətkarlığa qarşı mübarizədə
zəif olduğunu düşünürdü. 1921-ci ilin zənci əhalinin inkişafına yönəldilmiş
Milli Assosiasiyanın verdiyi rəqəmlərə görə 1889-1918-ci illər arası
3224 adam linçlənib. Onlardan 2522-si qaradərili idi. Başqa bir mənbə,
amerikalı müəllif Frenk Şey «Hakim Linç» adlı kitabında linçlənmiş 4730
hadisənin adını çəkir. Onlarda 3657-si zənci idi. Bəzi ştatlarda, məsələn
Viskonsida ölüm cəzası ləğv edilən kimi orda linç məhkəmələrinni sayı
kəskin artdı. Özlərinin «nəzarətçi», «haqq ədalət tərəfdarı», «sayıq
dəstələr» kimi adlandıran qruplar vaxaşırı tarixi bir az da qəddar şəkildə
təkrarlayır və cibgirləri qatil kimi cəzalandırırlar.
Linç məhkəməsi quranların və qurbanların adları yalnız tarixdə qalıb,
amma heç vaxt da gizlədilməyib. Ona görə də hazırda bütün dünyaya «insan
hüquqları»ndan dərs keçən bir ölkənin tarixində kütlənin qanunvericilik
yapması faktı norma sayılıb və demokratik qanunlarla yanaşı yaşayıb.
Yanmış barmaqdan suvenir
Bu qanlı və əyləncəvi mərasimə minlərlə adam yığılırdı. Sonra
sanki ürəkləri soyumayıb burdan çəkilmiş fotoları qohumlara Milad bayramına,
ya da Pasxaya hədiyyə kimi göndərirdilər.
Linç məhkəmələri tarixində 1916-cı ildə baş vermiş hadisə hələ də dəhşət
hissiylə xatırlanır. 17 yaşlı Cess Vaşinqtonu ağdərili qadını öldürməkdə
ittiham edirdilər. Məhkəmədə o, günahını etiraf edir və ölümə məhkum
edilir. Bundan sonra məhkəmədə iştirak edənlər onu sürükləyib çıxarır,
təpikləməyə, bel və kərpiclərlə döyməyə başlayırlar. Onu Ueyko şəhərinin
hakimiyyət binasının qarşısında soyundururlar. Sonra artıq hazırlanmış
tonqala qədər sürüyüb 15 min şahidin gözü qarşısında yandırırlar. Bəzi
tamaşaçılar onun barmaqlarını suvenir şəklində kəsib aparırdı. Bədənindən
yanandan sonra qalmış hissələri kisəyə yığıb camaatın başı üzərindən
asdılar.
Ölkənin şimal və qərbində edamlar ip və ya güllə vasitəsilə olurdusa
cənubdakı edamlar xüsusi sadizmi ilə seçilirdi. 1893-cü ildə Texas ştatının
Paris adlı şəhərciyində ağıldankəm zəncinin edamına 10 min adam yığışmışdı.
Onu uşaq öldürməkdə ittiham edirdilər. Əvvəl onu odda qızdırılmış dəmirlə
deşib sonra gözlərin çıxardılar və ağzına yanar kösöv soxdular. Bütün
bu işgəncələr azmış kimi sonra onu ocaqda yandırdılar.
1893-cü ildə Memfes şəhərində baş vermiş linç məhkəməsi də qəddarlığına
görə fərqlənir. Burada Li Uolker adlı zəncini 2 ağ dərili qadına yaxınlaşdığına
görə ittiham etdilər. O, ac imiş və yemək xahiş edirdi, qadınlarsa çığırışıb
onlara hücum etdiyini dedilər. Şəhərə səs yayıldı ki, nəhəng bir zənci
qadınları zorlamaq istəyirmiş. Şəhər sakinləri türməyə hücum çəkib zorla
olsa da məhbusu axşamnan ordan çıxarmaq qərarına gəlmişdi. Qəzəbli kütlə
məişət əşyaları vasitəsilə turməyə həmlə edib polisin müqavimətinə baxmayaraq
gecə 12-də polis bölməsini ələ keçirdi. Məhkumu müqavimət göstərdyinə
görə döyə-döyə və bıçaqlanmış şəkildə meydana sürüklədilər. Çığıran
və söyüşən kütlə onu yumruqlamaq və üzünə tüpürmək şansını da əldən
vermirdi. Onun başnı teleqraf dirəyindən asılmış ipə salanacaq o biriləri
ayağının altın bərkidirdilər. Asılanda ağırlıq az olduğundan birisi
onun ayaqlarından yapışıb elə sallandı ki, fəqərələri xırçıldadı. Sonra
camaat onu soyundurub artıq ölmüş bədənə o qədər bıçaq vurdular ki,
qabırğaları görünməyə başladı. Ürəyi soyumayanlar cəsədin güllənməsilə
məşğul oldu. Güllə səsini eşidəndən sonra deyəsən kütlənin hirsi bir
az soyudu. Amma kimsə ipi kəsdi və meyit yerə sərildi. Adamlar meyiti
təpikləməyə başladı. Bu zaman kimsə artıq ocaq qalayırdı ki, meyiti
yandırsın. Göz qırpımında kerosin də, odun da tapıldı. 5-6 nəfə qan
içində olan meyiti ocağa tulladı. Yanan meyitə baxmaq istəməyənlər oraları
tərk etsə də kütlə arasında bu mənzərəni daha da yaxından görməkçün
irəlı çıxan bir neçə ağdərili qadın gözlərini yanan mənzərədən çəkmirdilər.
Uolkerin asıldığı ip süvenirə sevrildi. Həvəskarlar onu xırda-xırda
doğrayıb ciblərində gizlətdilər. Suvenir sevərlərin ən zirəkləri tonqalın
sönməyini gözləyib oradan hələ də közərən sümük qırıqları, dırnaq və
dişləri çıxarmağa başladı. Bu da azmış kimi yanandan sonra qalmış bədənə
məftil keçirib şəhərin küçələrində sürüklədilər. Sonra həmin teleqraf
dirəyinə asdılar.
Günahlı, ya günahsız – fərq etməz
Məhkəməsiz qətl mərasimləri Ku-Kluks-Klan adlı gizli cəmiyyətin
adıyla bağlıdır. 1870-ci ildə bu cəmiyyət dağıdılsa da zəncilərə qarşı
terrorın ardı kəsilmədi. Ku-Kluks-Klan cəmiyyətinin uzun illər boyu
günahkar və günahsız zəncilərin saysız-hesabsız qətllərində əli olub.
Bu cəmiyyət qətlləri, edamları xüsusi sirli və tükürpədici şəraitdə
keçirirdi. Onlar zəncini lap küçədə tutub öldurə də bilərdi. Amma ağdərili
adamın edamını orta əsr mərasimlərinə bənzədərdilər. Mərasim gecə vaxtı
insan ayağı dəyməyən yerdə, ya da meşədə keçirilərdi. Klan məhkəməyə
adətən gecə vaxtı dəvət göndərərdi. Bu mərasimə gəlməmək öz günahını
boynuna almağa bərabər idi. Dəvətnamə alan adamın şəhərdən, ölkədən
qaçmaq imkanı da olurdu. Klanın dəvətini saya salmayan adamın edamı
elə ustalıqla quraşdırılırdı ki, hüquq mühafizə orqanları əsil canini
tapa bilmirdi. Həm də Klanın cənub ştatlarda o qədər tərəfdaşı vardı
ki, onları tutmaq mümkün olmurdu. Əgər mərasimə dəvət almış ora gələrdisə
onu qorxulu mistik mərasimlə qarşılardılar. Zülmət içində uzun plaşlar
geymiş üzvləri yalnız məşəllərin işığı işıqlandırardı. Deyilənə görə
təbiətcə mövhümatçı olan zəncilərə elə gəlirdi ki, onlar müharibədə
ölmüş əsgərlərin ruhlarıdır ki, qisas almağa gəliblər. Günahsız olduğunu
sübuta yetirmək cəhdləri işi daha da qəlizləşdirirdi. Burda yalnız günahı
boynuna alıb diz çöküb yalvarmaq ölümdən qurtara bilər. Ku-Kluks-Klan
cəmiyyəti zəncilərlə seksual əlaqəsi olmuş qadınlarla çox qəddar davranırdı.
Amma kişilərə zənci qadınla münsibəti bağışlayırdı. Günahını etiraf
etmişləri buraxır, nadir hallarda döyürdülər. Tərslik edənlərin halı
çox pis olurdu. Qadının başını qırxıb soyundura, qamçıyla döyə və zorlaya
da bilərdilər. Bəzən günahkar bilinmiş qadının bədəninə dağ basırdılar
ki, ömrünün sonunacan utansın. Klanın sirrini ağzından qaçırmış adamın
taleyi çox acınacaqlı olurdu. 1918-ci ildə bu cəmiyyətin Corciya ştatında
quraşdırdığı 5 günlük kütləvi zorakılıq orqiyasından sonra 8 zənci və
bir hamilə qadın öldürüldü. Bu qadını ocaqda qızarmamışdan əvvəl qarnındakı
uşağı çıxarıb ayaq altına salıb tapdalamışdılar. Ölənlərdən ikisinin
günahı ağdərili adamlara cavab qaytarmaq idi.
İda Uells adlı jurnalist qəzet məqalələri və fotolar əsasında linçlənmə
mövzusunda araşdırma aparıb. Nəticələr belə idi: kütlənn qətlə yetirdiyi
728 zəncidən 70 faizi çox xırda qanun pozuntusuna görə vəhşicəsinə öldürülmüşdü.
1889-cu ildə jurnalist xanım U. Makkinliyə məktub yazaraq federal hakimiyyəti
bu məsələnin həllinə cəlb etməyə çalışdı. Yalnız 10 ildən sonra yaradılmış
assosiasiya linçlənməyə qarşı mübarizyə çıxaraq ona son qoydu. Linçlənmə
azalaraq əsrin ortalarında demək olar ki, aradan çıxdı.
«Birləşmiş linçləyən ştatlar»
Mark Tven ölkəsinin tarixində linç məhkəmələrinin olduğundan
çox utanırdı. Onun «Birləşmiş linçləyən ştatlar» əsərindən: «Mən insanları
cinayət etməyə təhrik edən səbəblər üzərində dayanmaq istəmirəm. Bu
adamlar bilirdi ki, günahı varsa həmin adamı onsuz da öldürəcəklər.
Amma onlar özləri hakimlik etmək istədilər. Çünki bu dəhşətli, eybəcər
cəza kiçik turmə həyətində şahidsiz baş verəcək ölümdən daha təsirli
və dərs vericidir. Amma balaca uşaq da bilir ki, sös-söhbətə səbəb olan
qeyri-adi əməlin mütləq davamçıları peyda olur. Kimsə Bruklin körpüsündən
özünü aşağı atsa hətta onun da həmən dəqiqə davamçısı və təlqidçisi
tapılacaq. Ona görə də qaranlıq dalanlarda qadınların bağırsağını bayıra
tökən Cekin barəsində söhbətlər gəzən zaman kimsə özünü onun yerinə
qoyub hərəkətlərini təkrarlamağı düşünür. Ona görə də bir zənci sensasiyalı
cinəyət və qətl törədibsə onun linçlənməsi daha artıq qətllər törədəcək
və cinayətlər azalmaq əvəzinə gündən-günə, ildən ilə artacaq. Həmin
prinsiplə linçləmə artıq bütün ştatları ağzına alıb və ildən ilə artır.
Linç məhkəmələrini insanın təlqin etmə instikti ilə və ən zəif yeri
- qorxusu ilə izıh etmək olar. Heç kim istəmir ki, ona barmaq uzadıb
hamı kimi olmadığını desinlər. Deyirlər ki, linçləmək insanlara ləzzət
gətirir və hamı bu mənzərəni öz gözüylə görməyə gəlir. Əgər edamı görəndə
insan əzablarından ləzzət almaq mümkün olsaydı onda «Vindzor» otelinin
yanğınında adamlar dəhşət əvəzinə heyranlıq hissi keçirərdi. Bəs həmin
bu adamlar linçlənmə prosesinə necə sakit baxa bilirlər? Məncə onlar
azlıqda olduğu üçün öz qonşusunun narazılığına səbəb olacağına əmindir,
ona görə. Sıravi adam üçün bu, ölümdən betərdi. Belə çıxır ki, hər cəmiyyətdə
linçlənməyi tənqit etməyə qadir, casarətli adamın olmağı kifayətdir.
Onda icma daxilində insanların bənzəməyə çalışacağı yaxşı insan əmələ
gələcək. Belə adamları hardan götürməli, məsələ də bundadır».
***
Dəhşətlisi odur ki, linç məhkəməsi hiddətlənmiş insanların etirazı,
qanun bərqərar etmək istəyi, nə də amerika həyatınnı bir parçasıdır.
Linç məhkəmələri bütün dünyada, bütün millətlərdə olub və hələ də olmaqdadır.
Qadın baxışı