Gul ki, gulesen

Aktyorlar bunu yaxşı bilir- intellekt yeganə roldur ki, onu oynamaq mümkün deyil. Ziyalını təsvir edən aktyor burnunun ucuna eynək taxıb yerişində, baxışında elə nüanslar tapar ki, inandırıcı olar. Ağıllı insanı, mütəfəkkiri, zehinli və bilikli insanı da «oynamaq» olar. Amma intellekti yox. Sadaladıqlarımızan hamısı, hətta fikrin sürəti və irsiyyət faktorunu da bura əlavə etsək, yenə də intellekt haqqında tam təsəvvür yaranmır. Biz hamımız böyük məmnuniyyətlə kompliment kimi eşitmək istədiyimiz bu sözün arxasında nə dayanır.? Və ən vacibi, intellekti necə ölçmək, hansı ölçü vahidiylə hesablamaq olar?

Belə testləri hazırlayan psixoloqların özləri də etiraf edirlər ki, intellekti tam dəqiq ölçən vasitə yoxdur. Bununla belə, bir vaxtlar çeynədiyi hər tikənin kalorisini hesablayan Amerika indi eyni həvəslə İQ göstəricisinə aludə olub. Bu ölkədə hətta süpürgəçi işləməyə gedəndə də mütləq müvafiq testdən keçməlidir. İQ balı aşağı olana normal iş çətin ki, tapıla. Onlar bələkdən təzəcəçıxmış körpələrə də intellekt testləri tətbiq edib qabliyyətini, istedadının istiqamətini qabaqcadan müəyyənləşdirirlər. Amerikalılar hətta iki yaşlı uşağın «şax-şax» oyuncağa reaksiyası əsasında proqnoz verməyə başlayıblar. Artıq beş yaşlı uşağın intellekt səviyyəsini 95 faiz dəqiqliklə təyin edə bilirlər. Çünki bu sahədə uzun illərdi ki, psixoloqlar «qoşunu» işləyir.

Dünyada müxtəlif test sistemləri işlənib hazırlanıb. Məktəblərdə ümumi intellekt səviyyəsini ölçən və müxtəlif predmetlərdə bilikləri aşkarlayan testlər tətbiq edilir. İQ testinə bir neçə kriteri daxildir. Test suallarını cavadlandıran şəxs riyazi, bədii, məntiqi və fəza-məkan qabliyyətləri barədə məlumat verir. ABŞ-da bu intellekt testləri ali məktəblərə qəbul vaxtı nəzərə alınır. Bundan əlavə şagird seçdiyi peşəyə uyğun testlərdən də keçməli olur.

Qərbi Avropada isə ali məktəblərə qəbul vaxtı yalnız bilik testləri tətbiq edilir. Orda bu sistem daha humanist sayılır. Çünki intellekt göstəricisini dəyişmək mümkün deyil. Amma bilik səviyyəsini lap sonsuzluğa qədər artırmaq olar. Biz də ali məktəblərə qəbulda Qərb test sistemindən yararlanırıq. Amma bir-neçə ildir ki, magistraturaya qəbula gedənləri məntiqi testlərin çoxluğu və çətinliyi narahat eləməyə başlayıb. Bir sözlə biz ali məktəbə qəbulda həm bilik testlərini, həm də İQ testlərini keçməli oluruq. Azərbaycanca İQ testləri axtarışlarım nəticəsiz qaldı. Rus dilini bilənlərin şansı daha artıqdır. Amerika testlərinin rus dilinə tərcümə olunmuş variantınə əldə edib siz də «intellekt oyununa» qatıla bilərsiz. Bu, həqiqətən də maraqlı prosesdir…

İntellekt testlərini 19-cu əsrin sonunda iki fransız - Bine və Simon düşünüb tapıb. Onların tapşırıqları müxtəlif bilik sahələrindən olan maraqlı məsələlərə bənzəyirdi. Alimlər uşaqları əqli geriqalma prosesini izləməkdən başlasalar da bir neçə il sonra onların testləri tamamilə sağlam insanların intellektual səviyyəsini göstərən vasitəyə çevrilir. Bu testlər ilk dəfə «əqli yaş» termininin ortaya atdı. 100 bal İQ sağlam adamın göstəricisidir. Test əsasında məlum olub ki, əhalinin 50 yaizi 90 və 110 arası İQ göstəricisinə malikdir. 25 faizi 110-dan yuxarı, 25 faizi isə 90-dan aşağı bal toplayıb.

Uzun illər sürən tədqiqat prosesində ən çətini intellektə təsir edən amilləri aşkarlamaq oldu. Bu sirri amerikalılra açdılar. Demə, uşaq əqli, zeyni imkanların çoxunu anadan alır. İntellektin formalaşmasında mühitin təsiri yalnız 20 faizə qədərdir. Maraqlıdır ki, uşağın intellekt göstəricisi 6-12 yaş arası artır, sonralarsa sabit qalır. İndi «qadınların yeri mətbəxdir, bozbaşını bişirsin» deyən azərbaycanlı kişilər papağını qabağına qoyub düşünməli olacaq. Qadının əl-qolunu bağlayan kişi öz uşaqlarının intellekt payından kəsmiş olur.

Psixoloq Şarli Vertin çap elədiyi nəticələrə görə məsul vəzifədə çalışan şəxslər, yüksək səviyyəli mütəxəssislər adətən 153 bal, onların uşaqlarısa 120 bal yığır. Ali savadlı mütəxəssislərdə və menecerlərdə bu göstərici 132, uşaqlarında 115 bal ətrafında olur. Sənətkarlar, orta texniki işçilər, keşişlər 117, uşaqları 110 bal toplayır. Fəhlələr 98, uşaqları 97 bal, professional hazırlığı olmayanlar 87, uşaqları 82 bal yığır. Bundan aşağı nəticələr fiziki, ya da psixi xəstəliklərdən xəbər verir. İntellekt və sosial status arasında qarşılıqlı əlaqə göz qabağındadır. Odur ki, uşağın hansı mühitdə böyüdüyünü, valideynlərin səviyyəsini bilib testsiz də onun intellekt səviyyəsini təxmini müəyyən etmək olar. «İntellekt irsən ötürülür» fikrini sovet dövründə işlətsəydik mütləq bizi sinfi ayrı-seçkilikdə günahlandırardılar. Yuxarıdakı sadalanan nəticələri xarici alimlər əldə etdiyindən bizim mühitdə onların necə olacağını bilmək çətindir. Bizdə vəzifəli şəxs heç vaxt intellektli sözü ilə sinonim olmayıb.

Qəribədi, amma amerikalılar yazılan və efirdə deyilən hər sözə möhkəm reaksiya verirlər. Məsələn, psixoloq Zaytsın tədqiqatının nəticələri mətbuatda çap olunan kimi ölkədə doğuşun faizi aşağı düşdü. Çünki alim sübut eləyirdi ki, əsasən böyüklərlə oturub-durduğuna görə evin tək uşağı çoxuşaqlı ailələrdə böyüyən yaşıdlarına, yəni valideynlərdən çox, bir-biriylə ünsiyyətdə olan bacı-qardaşlarına nisbətən daha tez ağıllanır. Sonbeşik evin böyüyündən 12 yaşdan az olarsa – inkişafda geri qalır.

Rusiya psixiatrları başqa qanunauyğunluq kəşf ediblər. Ata-ana tərbiyəsi görən uşaq nənə-baba yanında böyüyənlərdən intelektli olur. Amma nənə-babanın sevimli nəvələrindən çox vaxt istedadlı aktyor və rəssamlar çıxır. Bunu da hamı bilir ki, çox ağıllı valideynlərin uşaqları heç vaxt o səviyyəyə qalxa bilmirlər. Amma axmaq valideynlərin uşaqları onları asanlıqla geridə qoya bilir.

İQ testləri göstərir ki, kişi və qadın eyni səviyyədə 120 bal yığır. Amma kişilərin arasında dahilər və axmaqlar daha çoxdu. Elə bid təbiət gen eksperimentlərinin hamısını kişilərin üstündə aparır. Bir psixoloji qanunauyğunluq da var – İQ testi aşağı olanlar akademik təhsildə çətinlik çəkir, intellektual məşğələlərdən qaçırlar.

İntellekt məsələsində xalqlar və irqlər də fərqlənir. Bir nəfərin intellektini dəqiq müəyyən eləmək çətindisə, bütün xalq və irq barədə söz demək ondan da çətindi. Hər şeyi testlə ölçən amerikalılar rusları və çinliləri intellekt pilləkənində ən aşağı pillədə yerləşdiriblər. İQ testinə görə riyaziyyatçılar bütün bəşəriyyəti geridə qoyur. Hamının bildiyi bir həqiqət də var: intellekt səviyyəsində humanitarlar texniklərə, liriklər fiziklərə uduzur…

Bədənin fiziki quruluşuyla ağıl arasında müəyyən asılılıq da var. Arıq, uzunsov adamlardan riyaziyyatçı, filosof və islahatçılar daha çox çıxırsa, həyatsevər, köklüyə meylli adamlar əsasən incəsənətə, humanitar sahələrə həvəs göstərirlər.

Sovet dövründən indiyəcən məktəblilər arasında olimpiadalar keçirilir. Ora ən nümunəvi şagirdləri, sinfin «gözünü», müəllimlərin ümidiin göndərirlər. Amma olimpiadalarda qalib gələnlərin demək olar ki, heç biri sonralar görkəmli elm adamına çevrilməyib. Hətta deyirlər ki, həqiqi istedadı uşaq he vaxt əlaçı olmur. Həmin bu, intellekt testlərinə uymuş Amerikanın özündə məktəbdən qovulan uşaqların 30 faizində İQ göstəricisi 130 baldan yuxarıdır.

Hazırda bütün dünya üzrə İQ göstəricisi qalxmaqdadır. Deyirlər ki, keçən əsrlə müqayisədə 30 bal irəliləmişik. Bunun nə təhsilə, nə də məktəbə dəxli var. Çünki İQ göstəricisinin ən çox artan dövrü məktəbəqədər yaşları əhatə edir. Televizor və kompüter də ağılçün «trenajor» deyil. Ən yüksək göstəricisi olanlar heç televizora baxmır.

Bəzən populyar psixologiya mətbuatdə ehtiyacı olanlara necə ağıllanmaq barədə məsləhətlər də verir. Ağlı işlətməkçün yaxşıca yatıb doğunca nəfəs almaq lazımdı. Mürəkkəb məsələlərin həllindən qabaq yemək yesəz, bədənin bütün qüvvələri onu həzm etməyə cəlb olunacaq. Divanda yayılıb dərs eləyənləri də qınamalı deyil. Axı uzananda qan dövranı beyinə tez çatır. Cəbri «həzm eləməkçün» başıaşağı dayanmağı məsləhət görənlərə də inanmaq olmaz. Başıaşağı dayananda qan beyinə dolsa da, əzələlərin tarımlığı düşünməyə mane olacaq. Bircə bunu yadda saxlayın ki, «hıqq» eləyib ağırlıq qaldıran idmançını sonda ən küt insana çevirmək təhlükəsi gözləyir. Kofe, çay, şokolad və şərabın böyük dozası daha yaxşı dopinqdi.

Əgər üç dəqiqə ərzində üç suala cavab versəz, intellekt məsələsi öz qaydasındadır. 5-6 sualı cavablandıran adamın intellekti əlbəttə ki, orta səviyyədən yüksəkdi. Əgər cəmi bir suala cavab vermisizsə, yaxud heç birinə cavab verə bilməmisizsə, kefinizi pozmayın. Amerikalılardı da, şadlıqlarına şitlik eləyirlər, bilmirlər başlarını nəylə qatsınlar…

Bu günlərdə BP şirkətində işə düzələndə verilmiş testlərdən birini mənə danışdılar. Məsələ belə idi: Guya düynanın axırıdır və bir-neçə dəqiqədən sonra hər yeri alt-üst eləyən tufan başlayacaq. Sizə bir maşın verilir. Siz bu maşınla cəmi bir nəfəri özünüzlə götürə bilərsiz. Bir qoca qarı, bir gözəl sevgili qız və çox yaxın qardaş kimi olan dostunuzdan birini seçməlisiz. Qocalara hörmət eləyənlər qarını, dostluğu üstün tutanlar dostunu, sevgini hər şeydən ali sayanlar sevgilini seçir. Hərənin də öz pozisiyasının izahı var. Amma məsələnin çox asan həlli varmış: Sükanı dostuna verib yanında qarının oturdub tufandan xilas eləyirsən. Özün isə sevginin ali hiss olub bütün tufanlara qalib gələcəyini sübuta yetirməkçün sevgilinlə qalırsan…

Gülnarə Rəfiq