«Ümidlə yuxu siam əkizləridir- biri öləndə o biri də yaşamır»

Yusif Səmədoğlu

 

Yüz il öncə yayda ailəsiylə birgə yaşayan Ziqmund Freyd müasirlərinin seksual həyatı və düşüncələrində inqilab eləyən elmi işini tamamladı. Elə həmin gündən «Freyd yüzilliyi» start götürdü. Gələcək kitab çox sadə, amma bazar tələblərinə uyğun adlanırdı: «Yuxu yozmaları». Cəmi 600 nüsxə çıxmasına baxmayaraq bu kitabı 8 il ərzində satıb qurtara bilmirdilər. Çünki yeni yuxuyozmalarını almaq istəyən xanımlar kitabı vərəqlədikdə dəhşət hissiylə onu tullayıb gedir, «gecə simvolları»nın izahını öz gizli arzularıyla bağlamaq istəmirdilər. Onlar hardan biləydilər ki, cəmi 15-16 il sonra yüzlərlə cavan qız məşhur professor Freydin məruzələrində belə mətni konspektləşdirəcək: «Ağ alt paltarı və parçalar yuxuda qadının simvoludur. Bütün geyimlər çılpaqlığa, bədən formalarına, başmaq və ayaqabılar isə qadın cinsi orqanlarına işarədir». Bəs Freydini kəşfi nədən ibarətiydi? Hər bir şüurun yaxınlığında mütləq şüuraltı, təhtəlşüur var. Freyd baba məhz bunu 100 il öncə öz psixoanaliz üsuluyla tapa bilib.

Yuxu simvolları

Freyd babanın analizinə görə yuxuda ev insanın özüdür. Kişi hamar divarlı, qadınsa çıxıntılı eyvanlı evdir. İmperator, kral və başqa vəzifəli şəxslər valideyni bildirir. Uşaqlar, qardaş və bacılar yuxuya girirsə, onlar kiçik heyvanların, parazitlərin, taxtabitilərin simvoludur. Suyla əlaqədar hər bir şey doğuşla, harasa (xüsusilə dəmir yoluyla) getmək ölümlə əlaqədardır. Bütün qeyri-müəyyənliklər, tərəddüdlü eyhamlar hamısı ölümə, geyim, xüsusilə hərbi geyim çılpaqlığa işarədir. Çubuqlar, çətirlər, bir sözlə bütün uzunsov predmetlər, bıçaqlar, qılınclar, oxlar, tüfənglər, pistoletlər, su kranı, fontanlar, sallanan çıraqlar, hətta dırnaqyonan, çəkic və s. alətlər, hava şarları, sürünənlər, balıqlar, şlyapalar, paltolar, mexanizmlər – kişi başlanğıcından danışır. Qadın başlanğıcının əlamətləri isə mağaralar, şaxtalar, yeşiklər, otaqlar, qapılar, darvazalar, ilbiz, ağız, kilsə, şaftalı və bütün meyvələr, qayalıq, meşə və su mənzərəsi, qiymətli zinət əşlarıdır. Hər bir ritmik hərəkət (məsələn, rəqs, at çapma, hündürə qalxma) təqiblə bağlı həyəcan, sənətkarlıq işləri, silahla hədələmə intim münasibətlərlə bağlıdır. Arzular, ehtiraslarsa yuxuda real və qeyri- real vəhşi heyvanlara çevrilir. Əgər yuxunuza vəzifəli şəxs, yaxud prezident özü giribsə, narahat olmayın, siz atanızı yad etmisiniz. Deyəsən, doğma ocağa çoxdandır ki, baş çəkmirsiz.

Yüzdə bir qram kokain və hər şey «okey»…

Son vaxtlar mütəxəssislər arasında Freydin analiz elədiyi yuxuların kokain qalyüsinasiyası olması barədə ciddi söhbətlər gedir. Karyerasının lap əvvəində Freyd Bovariya əsgərləri üzərində aparılmış təcrübələrdən xəbər tutur. Onlara dözümlülüyü artırmaq üçün kiçik dozalarda kokain verlirdilər. Cavan alim bu təcrübəni öz üzərində aparmaq istəyir. İlk dəfə lap əldən düşənə kimi işlədikdən sonra yüzdə bir qram kokaini suya qatıb içir və səhərədək işini ruh yüksəkliyilə davam eləyir. Həmən dozanı bir neçə dəfə qəbul etdikdən sonra «Mən sağlam adamın normal eyforiyasına bənzər şənlik əldə edə bilirəm» yazmışdı. Dərd ondadır ki, bu nəticələri o özü kənardan müşahidəsiz qələmə almışdı. Kokaini o özü qəbul edir, bacısı Rozaya təklif eləyir, hətta nişanlısı Martaya da göndərir. Sonra o, mədə pozuntuları, qanazlığı, siflis, alkoqolizm, impotensiyanı narkotiklə müalicə eləməyi rəva görən elmi işini nəşr eləyir. Və o, inanırdı ki, kokain morfi aludəçilərni ixilas eləyə bilər. Freydin bu «dərman»dan asılılığının dərəcəsini indi təyin etmək çətindir. O, dozasını heç vaxt aşmayıb. Amma elədiyi psixoanalizin narkotik təsiri altında gəldiyi nəticələrə söykənməsi nə dərəcədə doğrudur? Bunu heç kim bilmir.

Freyd o qədər günahsızın azadlığını əlindən alıb…

Bu gün Freyd avropalı ata və atalıqların ən zalım düşməninə çevrilib. İndi qorxu, depressiya və əsəb pozuntusunu uşaqlıqda baş vermiş və artıq unudulmuş seksual təcavüzlə əlaqələndirmək psixoloqların arasında dəbdir. Nəticədə psixoanalitiklərin qadın pasientləri «xorla» ata tərəfindən necə zorlandıqlarını «yada salmağa» başladılar. Amma sonra atalığını yalandan şərləyib barmaqlıqlar arasına göndərən neçə-neçə yalançı qızların işinin üstü açıldı. İndi Avropada yelləncəkdən yıxılmış uşağı qaldırmamışdan əvvəl yad «əmi», sinifdə fərqlənmiş uşağın başını sığallamamışdan əvvəl müəllim xeyli fikirləşməlidir. Çünki bu ittihamların əksəriyəti Freyd nəzəriyyəsi əsasında qurulub.

Freyd babanın qəbul otağı

Freyd hesab eləyir ki, bədii ədəbiyyatda yuxuları düz yozmurlar. Müəllifə necə rahatdısa, eləcə də yuxunun yozulması əsərin dramaturgiyasına uyğunlaşdırılır. Qəhrəmanın yuxusu əsərdən kənarda danışılarsa tamam başqa şeylər, şüuraltının öyrənilməmiş qatları üzə çıxa bilər. Beləliklə, birinci pasient: Səməd Vurğunun «Vaqif» dramından İbrahim xanı yuxusunu danışır:

Gördüm dəniz olub bu Cıdır düzü,

Elə öil dəniz ki, büsbütün qandı,

Onun dörd tərəfi qara dumandı.

Bu dənizdə üzür qayıqlar,

Get-gedə sıxlaşır, bu qayalıqlar.

Elə bil sıxırlar məni dörd yerdən…

Bir qayıq yaxınlaşdı birdən-

Zəncirli bir kəmənd atdılar mənə.

Həmin kəmənd keçdi düz boğazıma

Məni çəkə-çəkə hey apardılar.

Gördüm qayıqdadı o qoca Eldar

Hirsindən alışıb-yanırdı gözü.

O məni dənizə basıb dedi, xan,

Buyur, doyunca iç tökdüyün qandan.

Hər birimiz əsərdəki Şeyx kimi dəniz aydınlıqdı, qan qovuşuqdu deyərdik. Freyd isə başqa cür yozardı: get-gedə sıxlaşan, onu dörd yerdən sıxan qayalıqlar qadına işarədir. Dənizdə yırğalanan qayıqlar isə cinsi aktın simvoludur. Ola bilər, bu kişinin şorgözlüyü yuxuda da onu rahat qoymur. (Görəsən, Vaqifin arvadı Xuramanı yoldan çıxarmasına işarədi, ya yox?) Zəncirli kəməndin onu çəkib aparması tutduğu yolun sürüşkənliyindəndir. Qoçaq Eldarla yuxudakı insidenti onun mazoxist təbiətini aşkarlayır. Çünki gün ərində insan reallaşdıra bilmədiyini yuxuda həyata keçirir. Silahla hədələmə də cinsi ehtirasdandır. Bu kişi gecə-cündüz «o barədə» düşünür.

İkinci pasient: «Dədə Qorqud» dastanındakı Salur Qazanı Qıpçaq Məliyin adamları tor atıb tutandan sonra o, arabada ayılır və yuxusunu danışır: «Yuxuda görürəm ki, beşikdə yırğalanıram. Siz də mamlı-matan dayələrsiz, başıma yığışmısız».

Yozması: Beşiyin yırğalanması həyat simvolu və cinsi koitus rəmzidir. Dayə isə ana əvəzidir. Ola bilər, Salur Qazan şüuraltı qatlarında Edip kompleksi (anaya qarşı seksual arzu) özünə yer eləyib.

Üçüncü pasient: Elə bu dəm Zülfüqar kişinin nəvəsi Moşu («Qətl günü», Yusif Səmədoğlu) özünü içəri dürtdü.

- Zülfüqar bavamın halı özündə döyül, deyir, bu gecə mən öləcəm. Yuxuda Peykanlının uryadnikini görüb.

Salatının səsi də ona qatışdı: «Ay onu görüm, cəhənnəmin odunda yanıb-yanıb tüstüyə dönsün. Aya, gorbagor oğlu, gorbagor, kişini dəli eləyib dana».

Peykanlının uryadniki Zülfüqar babanın yuxudaca eşiyə səsləyir və suyu çəkilmiş Kürün qırağına çəkir və özüylə aparır.

«Qətl günü»nün qəhrəmanı yuxularını arvadına danışmır. Bilir ki, yenə deyəcək «psixsən». Yuxuda ölüləri görmək psixlikdi? O, çox vaxt yuxularında yanan ağ işıq görür. Sonra zəif işığın rəngi dəyişir, o sarı, bozumtul, qırmızı duman arasında tək-tənha qalır. Və əsərin sonunda söz verir ki, arvadının yuxusuna girib daha ağlamayacaq, göz yaşlarından içməyəcək.

Yozması: Suyla əlaqədar hər şey doğuşa işarədir. Kürün suyu çəkilirsə, həyat da bitir. Ağ rəngli işıq qadın simvoludur, ağ rəngin sonrakı dəyişmələri sönən kişiliyin işarəsidi. Arvadının göz yaşını (yəni doğulacaq uşaqları) içirsə, deməli, daha nəsil davam etdirməyin qeyri-mümkünlüyünü o özü də başa düşür.

Hə, nəticəsi ürəkaçan olmadı: şorgözlük, mazoxizm, Edip kompleksi, cinsi zəiflik. Görən daha nə qaldı? Odu ki, yeddi gün , yeddi gecə yatan Koroğlu, nə badə yuxularını Freydə danışasan a…

Məşhurların yuxusu

Yuli Sezarın arvadı Kalpumiya görür ki, onun ərini öldürüblər. Səhəri gün Sezar Senata getməyə hazırlaşında yuxusunu ona danışır və ayaqlarına düşüb evdə qalmasını xahiş eləyir. Bu səhnənin şahidi olan Brut xanımın zəifliyinə gülməyə başlayır. Sonra Sezarı özüylə aparıb Senatda başqa qiyamçılarla birgə öldürür.

Midiya çarı Astiak yuxuda görür ki, qızının bətnindən bir ağac çıxır. Bu ağac öz kölgəsiylə bütün Asiyanı örtür. Car maqlarla məsləhətləşir. Onlar yuxunu belə yozur ki, qızı bir oğlan doğacaq, bu oğlan bütün Asiyanıın hakimi olacaq. Həqiqətən, Astiakın qızı Kiri doğur. Kir nəinki qonşu dövlətləri, elə Astiakın da hakim olduğu torpaqları, yəni Midiyanı itstila eləyir.

Jak Klimonun əliylə öldürülmüş Kral 3-cü Henrix ölümündən bir neçə gün əvvəl yuxuda görür ki, şəhərkənarı heyvanxananın pələng və şirləri qəfəsdən çıxıb onu parçalayır. O, yuxusunun mənasını yozmayaraq şir və pələngləri öldürməyi əmr eləyir. Bir neçə gündən sonra özü qatilin əliylə öldürülür. Yuxuda düşmən simvolu olan vəhşi heyvanlar əbəs yerə həlak olur.

 

Gülnarə Rəfiq